کلید قدیمی برای قفل جدید

سید محسن طباطبایی مزدآبادی

دبیر انجمن علمی اقتصاد شهری ایران

هرچند آلودگی هوا به یکی از مشکلات بزرگ شهرها در عصر معاصر تبدیل شده است، با این حال این مساله لاینحل نیست و فرمول‌های متعددی برای عبور از آن ارائه شده است. شهرهای متعددی که زمانی به‌عنوان مناطق آلوده محسوب می‌شدند امروز با اتخاذ تدابیر مدیریتی توانسته‌اند آسمانی پاک را در اختیار شهروندان خود قرار دهند. برای مثال مکزیکوسیتی که در سال ۱۹۹۲ آلوده‌ترین نقطه جهان بوده است امروز به یکی از شهرهای پاک تبدیل شده و این ثمره، تنها حاصل مدیریت صحیح بوده است.

امروز نیز آلودگی هوا اثرات مخرب بسیاری را بر سلامت و کیفیت زندگی مردم در کلان‌شهرهای کشور ما می‌گذارد. بر اساس یک تحقیق علمی تنها در سال ۱۳۹۰ هزینه آلودگی در تهران بالغ بر ۷۴/ ۶۶ هزار میلیارد ریال بوده است، اما اکنون به نظر می‌رسد، اخذ مالیات بر استفاده از خودروهای شخصی می‌تواند به‌عنوان یک گام مهم در کاهش آلودگی هوا و همچنین افزایش درآمدهای پایدار شهری به حساب آید. آن‌طور که شهردار تهران چندی پیش اعلام کرد تنها ۴ هزار و ۴۰۰ میلیارد تومان از بودجه ۱۸ هزار و ۷۶۳ میلیارد تومانی شهرداری از درآمدهای پایدار تامین می‌شود که این مساله نشان می‌دهد با کلیدهای قدیمی نمی‌توان قفل‌های امروز مدیریت شهری را باز کرد. طبق تحقیقات علمی استفاده از خودروهای شخصی هزینه‌های گزافی را بر مدیریت شهری و همچنین شهروندان تحمیل می‌کند و اگر بخواهیم «عدالت به مثابه انصاف» را در نظر بگیریم افرادی که تمایل زیاد به استفاده از خودرو شخصی دارند باید هزینه آن را نیز به دیگر شهروندانی که از آن آسیب می‌بینند پرداخت کنند، البته این ایده مبتکرانه نیست و تاکنون در بسیاری از کشورهای جهان عملیاتی شده است. برای مثال دانمارک، فنلاند، ایرلند، یونان، آلمان، انگلیس و ایتالیا کشورهایی هستند که هر کدام به نحوی در کنار سایر مالیات‌ها مانند مالیات بر ارزش افزوده، مالیات استفاده از خودروی شخصی را نیز دریافت کرده و عواید آن را به حساب مدیریت شهری واریز می‌کنند.

در حالی که در کشورهای توسعه‌یافته غالبا میزان انتشار گازهای آلاینده مهم‌ترین مولفه در اخذ مالیات استفاده از خودروهای شخصی به حساب می‌آید، در کشورهای درحال توسعه حجم موتور، پایه اخذ مالیات است که این مساله باید اصلاح شود. به ویژه در کشور ما حمل و نقل عمومی تاثیر بسزایی در افزایش آلودگی هوا دارد، چرا که بیش از ۶۴ درصد انتشار اکسید‌های نیتروژن، ۲۹ درصد اکسیدهای گوگرد، ۵/ ۲۷ درصد دی اکسید کربن و قریب به ۸۰ درصد ذرات معلق در هوا تولید شده از احتراق ناقص خودروها است. برای مثال در تهران بیش از ۵۰ درصد منوکسیدکربن و ۴۱ درصد ذرات معلق هوا از خودروها ناشی شده است، اما وقتی این آمار را در کنار ترافیک روزانه تهران در نظر می‌گیریم درخواهیم یافت که معضل تا چه حد جدی است! برای مثال تنها در یک روز در تهران بیش از ۵/ ۱ میلیارد تومان بنزین خودروها در ترافیک به هدر می‌رود و تبدیل به گازهایی می‌شود که هوای تهران را غیرقابل تنفس می‌سازد! از این رو ضرورت دارد تا قانون جامعی برای اخذ این نوع از مالیات تدوین شود. نتایج تحقیقات علمی نیز نشان می‌دهد که دولت می‌تواند ۶ مولفه کلیدی را به‌عنوان پایه محاسبه مالیات قرار دهد که عبارتند از: استاندارد یـورو، فرسـودگی خـودرو، میزان پخش آلاینده‌های خودرو، متوسط کارکرد سالانه، مکان یا شهر خـودرو و همچنـین نـوع سـوخت مصـرفی وسـایل نقلیـه شخصـی.

نباید فرامویش کنیم که اخذ این نوع مالیات می‌تواند دو چالش عمده شهری در ایران را حل و فصل کند، چراکه از یک‌سو اشتیاق و رغبت مردم برای استفاده از حمل و نقل عمومی را افزایش می‌دهد و از سوی دیگر منابعی را ایجاد می‌کند که به سبب آن شهرداری‌ها می‌توانند سرعت توسعه حمل‌ونقل سریع (MRT) در شهرها را افزایش دهند. هزینه ساخت یک کیلومتر مترو در ایران بین ۱۵۰ تا ۲۳۰ میلیارد تومان تخمین زده شده است و بدون شک منابع فعلی مدیریت شهری نمی‌تواند تکافوی این نیاز را بکند. ضمن آنکه دولت نیز منابع مالی گسترده‌ای برای حمایت از طرح‌های عمرانی شهری به دلیل کاهش قیمت نفت ندارد.برای مثال برای توسعه خطوط متروی تهران در سال ۹۴ دولت تنها ۲۳۵ میلیارد تومان در نظر گرفته بود که تقریبا هزینه ساخت یک تا ۲ کیلومتر خط مترو است! بنابراین در نهایت باید گفت اگر قرار است از امروز شهرهای پاک فردا را بسازیم، چاره‌ای نخواهیم داشت که به برخی سیاست‌های به نظر سخت تن دردهیم. بدون شک، تهران می‌تواند ۳۶۵ روز هوای پاک داشته باشد و این امر تنها زمانی محقق خواهد شد که مردم، مدیریت شهری و دولت در کنار هم و همگرا یک هدف را دنبال کنند.