برنامه‌ریزی حمل‌و‌نقل در شهرها

سیدمحسن طباطبایی مزدآبادی

دبیر انجمن علمی اقتصاد شهری ایران

در سال‌های اخیر، سیستم حمل‌و‌نقل ریلی در شهرها با استفاده از فضای زیرشهری، با استفاده از پاک‌ترین نوع انرژی، با توجه به پتانسیل بالای حمل مسافر، صرفه‌های اقتصادی و زیست محیطی که در جهان به‌خصوص اروپا و آمریکا تجربه شده و ... بهترین گزینه در توسعه حمل‌و‌نقل عمومی در شهرها به‌خصوص در تهران به شمار می‌رود. این سیستم حمل‌و‌نقل عمومی در حومه شهرها یکی از مناسب‌ترین و پاک‌ترین روش‌های انتقال نیروی کار کلان‌شهرها از شهرهای اقماری اطراف است، به‌طوری‌که پیوستگی مناسب سیستم حمل‌و‌نقل ریلی شهری و حومه‌ای، اثرات بسیار مهمی در کاهش ترافیک شهری به‌خصوص ساعات اولیه و پایانی اداری خواهد داشت.

اهمیت سیستم حمل‌و‌نقل ریلی شهری بر کسی پوشیده نیست؛ اما نظری به جهت‌گیری‌های کلان‌شهرهای ایران در توسعه حمل‌و‌نقل ریلی با اهمیت مذکور تا حدودی فاصله دارد. به‌عنوان مثال در چشم‌انداز برنامه پنجم شهر تهران، ۳/ ۵۲ درصد حمل‌و‌نقل شهری به حمل‌و‌نقل عمومی اختصاص پیدا کرده که از این مقدار تنها ۱۵ درصد سهم حمل‌و‌نقل ریلی است و این در حالی است که در شهرهای مطرح جهان مانند توکیو، ۵۷ درصد از مسافرت‌های شهری از طریق حمل‌و‌نقل عمومی در حال انجام است که از این میان بیش از ۸۰ درصد، از طریق حمل‌و‌نقل ریلی انجام می‌شود و کلا در ژاپن شبکه حمل‌و‌نقل ریلی شهری به حدی گسترده است که علاوه‌بر متروی شهری، خطوط راه‌آهن روستایی و مناطق حومه‌ را نیز در بر می‌گیرد. از سوی دیگر برخی از طرح‌های عمرانی شهرداری‌های کلان‌شهرها نیز با اهداف تعیین شده در برنامه متناقض است و دولت نیز در این خصوص به تعهدات خود عمل نمی‌کند. به‌عنوان مثال بودجه‌های سنگین عمرانی به پروژه‌های عمرانی اختصاص پیدا کرده است. مثلا بودجه قریب به ۳ هزار میلیاردی صدر چراغ سبزی است برای ورود هر چه بیشتر خودروهای سواری به شهرها در‌حالی‌که لازم است توسعه ناوگان حمل‌و‌نقل ریلی مورد توجه قرار بگیرد؛ تقریبا با بودجه پروژه صدر می‌توان حدود ۵۰ کیلومتر مترو در تهران احداث کرد. این در حالی است که تهران نیازمند سالانه ۳۰ کیلومتر خط مترو یا به‌عبارتی ۴ هزار و ۵۰۰ میلیارد تومان تامین مالی است که علاوه‌بر مزایای حمل‌و‌نقل عمومی ریلی، در امنیت مسافرت، کاهش ترافیک و آلودگی شهری، کاهش مصرف سوخت و...، مزیت بسیار مهمی در پدافند غیرعامل شهری به‌حساب می‌آید. از این رو لازم است در برنامه‌ریزی و تعیین استراتژی درخصوص حمل‌و‌نقل عمومی در کلان‌شهرهای ایران، توجه بیشتری به حمل‌و‌نقل ریلی صورت بگیرد.

همچنین برای توسعه شبکه حمل‌و‌نقل ریلی شهری لازم است علاوه‌بر برنامه‌ریزی و تامین مالی پروژه‌های توسعه‌ای قطارهای شهری، به زیرساخت‌های فرهنگی نیز توجه ویژه شود. ترغیب شهروندان به استفاده از مترو همراه با استفاده از ابزارهای تنبیهی برای خودرو‌های تک‌سرنشین و آلاینده، از مهم‌ترین اقدامات لازم برای توسعه شبکه مترو در شهرها است که لازمه آن مشارکت شهروندان در این اقدام مهم است. به این منظور و نیز تحقق بند یک سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی درخصوص مشارکت آحاد جامعه و شهروندان در فعالیت‌های اقتصادی شهری، لازم است علاوه‌بر فرهنگ‌سازی و لزوم آموزش‌های شهروندی، مزیت‌هایی را نیز (همچون قیمت پایین، کیفیت بالای خدمات، راحتی مسافران، مدت زمان اندک سفر، جامعیت و گسترش مترو در کل بستر شهر) برای استفاده شهروندان از حمل‌و‌نقل ریلی عمومی نیز در نظر گرفت.امروزه ارتباط مستقیم و مستحکمی بین پویایی حمل‌و‌نقل شهری و سطح توسعه‌یافتگی شهرها وجود دارد، تحرک شهری بالا و روان بودن ترافیک شهری به کیفیت زندگی شهری و رضایتمندی شهروندان می‌انجامد. رواج مفاهیمی مانند شهرهای کم کربن، شهرهای سبز و شهرهای هوشمند باعث می‌شود که حمل‌و‌نقل غیر‌موتوری و نیز حمل‌و‌نقل عمومی در دستور کار بسیاری از شهرها قرار بگیرد. تاکید بر حمل نقل پیاده و ساخت پیاده راه در شهرها امروزه عمومیت یافته است. در شانگهای چین ۲۶ درصد و در توکیو ۲۳ درصد سفرهای درون‌شهری به شکل پیاده انجام می‌شود. از دیگر راهکارهای شهرها برای پویایی حمل‌و‌نقل تاکید بر حمل‌و‌نقل با استفاده از دوچرخه است. چین هم‌اکنون در حال تبدیل شدن به سرزمین دوچرخه است. این کشور بالاترین میزان استفاده از دوچرخه در شرق آسیا را دارد؛ به‌عنوان مثال در شانگهای به ازای هر هزار نفر ۵۵۰ دستگاه دوچرخه وجود دارد. علاوه‌بر دوچرخه‌های شخصی کشورهایی مانند کره‌جنوبی و ژاپن اقدام به طراحی منسجم برنامه برای استفاده از دوچرخه‌های عمومی کرده‌اند.

اما تاکید اساسی در حمل‌و‌نقل شهری امروزه بر وسایل حمل‌و‌نقل توده‌ای یا جمعی (MRT) است. در ژاپن طول شبکه حمل‌و‌نقل ریلی شهری بسیار زیاد است؛ زیرا علاوه‌بر متروی شهری، خطوط راه آهن روستایی و مناطق حومه‌ای را نیز در بر می‌گیرد به همین خاطر دو شرکت مترو در توکیو وجود دارد که یکی شرکت متروی توکیو و دیگری شرکت متروی ناحیه کلان‌شهری توکیو است؛ بنابراین گسترش حمل‌و‌نقل منطقه‌ای در نواحی کلان‌شهری امری است که امروزه توجه زیادی به آن می‌شود به‌گونه‌ای که در سال ۲۰۰۹ توکیو نزدیک به ۳۰۰ کیلومتر شبکه حمل‌ونقلی ریلی شهری و منطقه‌ای داشته است. این آمار برای پکن ۲۲۹ کیلومتر و شانگهای ۳۲۳ کیلومتر بوده است. به همین منوال در سه ساله ۲۰۰۶ تا ۲۰۰۹ طول شبکه ریلی در شهر گوانگ‌ژو ۳۶ درصد افزایش یافته است. در هنگ‌کنگ این رشد ۶۰ درصد و در شانگهای این افزایش نرخ ۱۲۲ درصد بوده است. ملاحظه می‌شود که شهرهای بزرگ شرق آسیا به‌طور روزافزون بر گسترش شبکه حمل‌و‌نقل ریلی شهری خود افزوده‌اند. این شهرها همچنین برنامه‌ریزی‌های دقیقی برای آینده خود در زمینه حمل‌و‌نقل ریلی ارائه داده‌اند، به‌عنوان نمونه پکن تا سال ۲۰۲۰ بیش از ۵۵۰ کیلومتر شبکه ریلی خواهد داشت.در مقیاس جهانی مترو می‌تواند روزانه ۱۱۲ میلیون مسافر جابه‌جا کند که شهرهای آسیا ۴۶ درصد از این میزان را به خود اختصاص داده‌اند. امروزه بزرگ‌ترین سیستم‌های مترو در جهان مربوط به شهرهای توکیو، سئول و پکن است. متروی توکیو در سال ۲۰۱۳روزانه ۵/ ۸ میلیون مسافر جابه‌جا کرده است و این آمار برای سئول ۹/ ۶ و پکن ۷/ ۶ میلیون نفر بوده است. آنچه مشخص است هزینه توسعه حمل‌و‌نقل ریلی اعم از مترو و حمل‌و‌نقل ریلی بالا است. اما سرعت بالا، آلودگی صوتی کم، امنیت عمومی و انتشار کم گازهای گلخانه‌ای و دیگر آلاینده‌ها امری است که گسترش آن را توجیه می‌کند.

مورد دیگر توسعه BRT یا سامانه اتوبوس تندرو است که ۲۰ درصد ارزان‌تر از حمل‌و‌نقل ریلی سبک و ۱۰۰ درصد ارزان‌تر از مترو است و تقریبا همان خدمات را هم ارائه می‌کند. به همین خاطر سئول طی یک دوره ۴ ساله شبکه BRT خود را بیش از دو برابر کرده است.آنچه مسلم است توسعه حمل‌و‌نقل عمومی شهری اعم از مترو یا BRT نیازمند سرمایه‌گذاری است که این سرمایه‌گذاری نیازمند حمایت دولت‌های مرکزی است. به‌عنوان مثال دولت چین در سال ۲۰۰۸ برای توسعه حمل‌و‌نقل ریلی در پکن و چند شهر مهم دیگر از جمله شانگهای، تیانجین و گوانگژو نزدیک به ۳/ ۱ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری کرده است.در نهایت باید عنوان کنیم امروز حمل‌و‌نقل و به‌ویژه حمل‌و‌نقل شهری یکی از ابعاد مهم اقتصاد شهری است که تاثیر آن در افزایش سطح کیفی زندگی شهروندان غیرقابل انکار است. در این میان مرور تجارب شهرهای پیشرو در این زمینه می‌تواند کلان‌شهرهای ایران را در حل مشکلات ترافیکی، آلودگی هوا و ... یاری کند.