محمد رحیمی

کارشناس سازمان توسعه تجارت

اهمیت و جایگاه بالای فناوری‌های نوین و نقش مهم ارتباطات در مقوله‌های مختلف اجتماعی، عصر کنونی را به «عصر ارتباطات» بدل کرده است. تکنولوژی‌های جدید در حوزه‌های مختلف فرهنگی، سیاسی و اقتصادی اکنون میدان‌دار شده‌اند تا جایی که امروزه بی‌توجهی یا حتی کم‌توجهی به آن باعث عقب‌ماندگی خواهد شد.

از طرفی تکنولوژی جدید برپایه اطلاعات و ارتباطات استوار است که امروزه تاثیرات شگرف و بی‌مانندی را در صنایع اطلاعاتی و ارتباطی برای مقاصد گوناگون به جا گذاشته است. اکنون نوآوری‌های دانشمندان و اندیشمندان، مبتنی بر همین تکنولوژی‌های نوین جمع‌آوری، انباشت و اشاعه اطلاعات است و در این میان هر رسانه‌ای که قابلیت انتقال و جابه‌جایی اطلاعات را داشته باشد و هدف آن برقراری ارتباط باشد، در قلمرو تکنولوژی ارتباطات قرار می‌گیرد. با این حال، اطلاعات و ارتباطات با هم گره خورده‌اند و در واقع هدف مترقی واحدی را دنبال می‌کنند که همانا آگاهی، رشد و توسعه است.

این فرآیند و البته تکنولوژی‌های جدید اطلاعاتی و ارتباطی تحول بزرگی در اقتصاد و شبکه بازارهای تجاری، به وجود آورده است و موجب تسهیل در تبادلات تجاری و دستیابی به اهداف و توسعه طرح‌های تجاری شده است؛ به‌طوری‌که اکنون بخش عظیمی از معاملات تجاری به‌صورت آنلاین اجرا می‌شود.

توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات در دهه اخیر شتاب شگفت‌انگیزی در سطح جهانی داشته ‌است و بر مبنای این رویداد، «اقتصاد جهانی» سرعت گرفته و از طرفی بر جهش فناوری اطلاعات و ارتباطات دامن زده ‌است. این پدیده عجیب قرن حاضر، روند جهانی شدن را سرعت بخشیده و میل سرمایه‌گذاری در این فناوری را در کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه افزایش داده است.

شواهد و نتایج تحقیقات نشان می‌دهد که تولید،گسترش و بهره‌گیری از این فناوری، بازگشت سرمایه بالایی را در کشورهای توسعه‌یافته و صنعتی به همراه داشته ‌است. همچنین فناوری اطلاعات و ارتباطات می‌تواند دولت‌ها را کارآتر کند تا بتوانند فرصت‌های نوین تجاری را مورد استفاده قرار دهند و حتی فرصت‌آفرینی کنند.

انقلاب فناوری اطلاعات و ارتباطات ابعاد مختلفی را در عرصه جهانی پدید آورده است. یکی از این ابعاد رشد بهره‌وری در حوزه صنایع و محصولات فناوری اطلاعات و ارتباطات است. رشد سریع قدرت محاسبه در این محصولات جدید بی‌شک موجب رشد میانگین بهره‌وری کلیه عوامل اقتصاد می‌شود.

بُعد دیگری که باعث رشد اقتصادی و از جمله رونق تجاری می‌شود، جذب سرمایه وسیع در بخش فناوری اطلاعات و ارتباطات است. افزایش حجم سرمایه‌گذاری در این بخش خود موجب افزایش نسبت سرمایه به تعداد کارکنان در این صنعت می‌شود که به معنی تعمیق سرمایه در فناوری اطلاعات و ارتباطات و در نتیجه عامل رشد اقتصاد و مقابله با رکود است.تاثیرات بلندمدت این محصولات در اقتصاد سومین بعد در اهمیت و اثرگذاری فناوری اطلاعات و ارتباطات است. این ویژگی و به تبع آن رشد اقتصادی، تاثیرات عمیقی در تحول و توسعه جامعه دارد. از طرفی پیشرفت‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات پتانسیل بالایی در تحول، ساماندهی نوین و ایجاد رویه‌های جدید برای تولید، تجارت و سایر فعالیت‌های اجتماعی دارند که می‌تواند این مهم در مسیر توسعه قرار گیرد. با این رویکرد است که تجارت الکترونیک پدید می‌آید و شتابان در زمین اقتصاد به پیش می‌رود. تجارت الکترونیک، عمده‌ترین دستاورد به‌کارگیری فناوری ارتباطات و اطلاعات در حوزه اقتصاد است، به‌طوری‌که موجب توسعه تجارت، امکان‌سازی فعالیت برای بنگاه‌های کوچک و متوسط و بهره‌وری شده است. این فناوری همچنین افزایش قابلیت رقابت‌پذیری در بنگاه‌ها را به وجود آورده است. از تجارت الکترونیکی تعاریفی چون هدایت فعالیت‌های کاری و تجاری روی شبکه‌های رایانه‌ای؛ خرید و فروش محصولات و خدمات، همچنین انتقال سرمایه‌ها از طریق ارتباطات دیجیتالی ارائه شده است. اتحادیه اروپا در تعریف تجارت الکترونیکی آورده است: تجارت الکترونیک بر پردازش و انتقال الکترونیک داده‌هایی چون متن، صدا و تصویر مبتنی است و فعالیت‌های گوناگونی مثل مبادله الکترونیک کالاها و خدمات و تحویل فوری آنها را بر عهده دارد.تجارت الکترونیکی تا جایی در حوزه اقتصاد جای گرفته است که اکنون در ابعاد گوناگون مورد بررسی و ارزیابی قرار می‌گیرد و لحظه به لحظه برای سهم‌خواهی از آن تلاش می‌شود. سازمان ملل متحد در یک مطالعه موردی سطح بلوغ تجارت الکترونیکی در سازمان‌ها را شناسایی و یک مدل پنج مرحله‌ای معرفی کرده است (نوری، ۱۳۸۶). در این مدل مراحل پیدایش، ارتقا یافته، تعاملی، مبادله‌ای و یکپارچه معرفی شده است. ۱- پیدایش: این مرحله شروع کار است و در آن سازمان منفعل و ایستا است و خدمات محدودی در محیط وب ارائه می‌دهد. ۲- ارتقا یافته: در این مرحله حجم اطلاعات ارائه شده افزایش می‌یابد و کاربران به امکاناتی چون جست‌وجو دست می‌یابند و تعداد صفحات وب نیز افزایش می‌یابد. ۳- تعاملی: ارتباط دوطرفه سازمان و کاربران جزو ویژگی این مرحله است. این امکان توسط ابزاری چون پست الکترونیکی ایجاد می‌شود. ۴-مبادله‌ای: در مرحله مبادله‌ای کاربران به‌صورت آنلاین ارتباط دارند و مبادلات مالی خود را انجام می‌دهند. مبادله کالا، مباحث امنیتی و خرید محصولات در این مرحله مطرح می‌شود. ۵- یکپارچه: در مرحله یکپارچه ارائه خدمات بین بخش‌ها به‌صورت منسجم و یکپارچه در بستر کارکردهای الکترونیکی انجام می‌گیرد. در این مرحله خدمات به‌صورت بسته و کامل به کاربران ارائه می‌شود. با این حال، اگرچه این حوزه در عرصه مفاهیم نظری و عملیاتی قدمت چندانی ندارد، اما اندیشمندان و صاحب‌نظران با ورود سریع خود به تعریف و تحلیل مبانی آن پرداخته‌اند.

پیترسون در پژوهشی با این پیش‌فرض که بنگاه‌ها برای جهانی شدن باید از دانش کافی برخوردار باشند، تلاش می‌کرد به این سوال که تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات چگونه و تا چه حدی می‌تواند در تجارت الکترونیک کمک کند پاسخ دهد. نتایج مطالعه وی نشان می‌دهد بنگاه‌ها برای دستیابی و کسب دانش لازم برای فعالیت در بازارهای جهانی از علم ICT به سه شکل استفاده می‌کنند: ایجاد دانش، انتقال دانش و نگهداری دانش (صباغ کرمانی و اسفیدانی،۱۳۸۵).

در این پژوهش تعداد ۲۱۳۹ شرکت از کشورهای آمریکایی، اروپایی و آسیایی مورد مطالعه قرار گرفتند که در سه بخش تولیدی، توزیعی و مالی فعالیت داشتند. شرکت‌های مورد مطالعه براساس تعداد پرسنل شامل شرکت‌های بزرگ و کوچک می‌شدند. بر اساس مطالعات کرایمر نتیجه جالبی به دست می‌آید. این تحقیق نشان می‌دهد شرکت‌های مذکور بیشتر برای مبادله اطلاعات با مشتریان و تولیدکنندگان از تجارت الکترونیک استفاده می‌کنند. از طرفی این شرکت‌ها بیشترین خریدهای خود را به خصوص از طرف‌های خارجی از طریق تجارت الکترونیک انجام می‌دادند. با این حال چنین به نظر می‌رسد که علت اصلی این موضوع پیچیده بودن فرآیند تجارت بین‌المللی با استفاده از روش‌های سنتی است.