دنیای اقتصاد: با گذشت بیش از سه دهه از قطع رابطه سیاسی ایران و آمریکا، روابط تجاری دو کشور با فراز و نشیب‌های بسیاری روبه‌رو بوده است. در این گزارش ضمن بررسی روندهای گذشته در تجارت دو کشور به مهم‌ترین افق‌های پیش‌رو در مبادلات بازرگانی ایران و آمریکا پرداخته شده است؛ درحالی‌که ایران دومین اقتصاد بزرگ منطقه و آمریکا بزرگ‌ترین اقتصاد جهان است، پتانسیل‌های زیادی در مبادلات اقتصادی دو کشور نهفته است. تحلیلگران غربی معتقدند شرکت‌های اروپایی و آمریکایی نمی‌خواهند از قافله بازار روبه رشد ایران عقب بمانند. شهرزاد کاظمی: پس از انتشار بیانیه لوزان، خبرهای چند روز اخیر حاکی از ورود سرمایه‌گذاران به بازار ایران است. سایت کوارتز که خبرهای اقتصادی جهان را پوشش می‌دهد در گزارشی به بررسی چگونگی روابط تجاری ایران و آمریکا در صورت برداشته شدن تحریم‌ها پرداخته و به علاقه شرکت‌های آمریکایی و دیگر شرکت‌های غربی برای بازگشت به ایران اشاره کرده است.

این گزارش، پیشینه روابط تجاری ایران و آمریکا، منافع آمریکا و تجارت غیرنفتی، همچنین هزینه‌ها و موانع تجارت ایران و آمریکا را بررسی می‌کند. لغو تحریم‌های هسته‌ای ایران می‌تواند موجب گشایش دومین اقتصاد بزرگ منطقه به روی شرکت‌های آمریکایی و اروپایی شود. بسیاری از شرکت‌های اروپایی تا سال ۲۰۱۰ در ایران فعال بودند، اما در سه دهه اخیر آمریکا از مراوده تجاری با ایران اجتناب کرده است. بعد از مذاکرات اولیه ایران و ۶ قدرت جهانی بسیاری از کسب و کارها در جست‌وجوی آینده‌ای در ایران هستند.

توافق نامه‌ای که حتی اندکی از موارد تحریمی را لغو کند، به شرکت‌های آمریکایی اجازه ورود به بازار غنی ایران را می‌دهد. هر چند به نظر می‌رسد که لغو تحریم‌ها با این سرعت صورت نمی‌گیرد و شرکت‌های خارجی به تدریج به بازار ایران روانه می‌شوند.

پیشینه تاریخی مبادلات تجاری

ایران قبل از انقلاب با آمریکا مبادلات تجاری گسترده‌ای داشت و این همکاری دوجانبه در سال ۱۹۷۸ به اوج خود رسید که در این سال میزان صادرات آمریکا به ایران ۷/ ۳ میلیارد دلار و واردات آن کشور از ایران برابر با ۹/ ۲ میلیارد دلار بود. همزمان با انقلاب، آمریکا و آلمان غربی بزرگ‌ترین شرکای تجاری ایران بودند. حدود پنجاه هزار آمریکایی در ایران زندگی و کار می‌کردند و آمریکا، فناوری، تجهیزات صنعتی، کالاهای کشاورزی و مصرفی را به ایران صادر می‌کرد. همچنین ایران، ۵۰ تا ۷۵ درصد از برنج، گندم و غلات خود را در دهه ۵۰ از آمریکا وارد می‌کرد.

روابط تجاری ایران و آمریکا بعد از انقلاب اسلامی به تیرگی کشید، به خصوص بعد از گروگان‌گیری ۴۴۴ روزه کارکنان سفارت آمریکا، دولت کارتر از واردات نفت ایران جلوگیری کرد و مراودات تجاری خود با ایران را بعد از ماجرای تسخیر لانه جاسوسی متوقف کرد. اما روابط ایران - آمریکا از سال ۱۹۸۱، با آزاد شدن گروگان‌های آمریکایی، بار دیگر از سر گرفته شد. در این سال صادرات آمریکا به ایران بالغ بر ۳۰۰ میلیون دلار بود که البته با صادرات ۷/ ۳ میلیارد دلاری در سال ۱۹۷۸ فاصله بسیاری داشت. صادرات ایران به آمریکا نیز ۶۴ میلیون دلار بود که از صادرات ۹/ ۲ میلیارد دلاری آن در سال ۱۹۷۸ کمتر بود. شرکت‌های انرژی آمریکایی تا نیمه سال ۱۹۹۰ و پیش از گسترش تحریم ها، از طریق شرکت‌های تابعه به خرید نفت ایران- به ارزش سالانه سه میلیارد و ۵۰۰ میلیون دلار- ادامه دادند.

طی سال‌های گذشته واشنگتن با بهانه‌های واهی تحریم‌هایی را علیه ایران وضع کرد: حمایت از تروریسم، عدم همکاری با سازمان ملل در مورد برنامه هسته‌ای و نقض حقوق بشر؛ اما با این وجود شرکت‌های آمریکایی همچنان به‌طور قانونی به صادرات گسترده‌ای از کالاها به ایران ادامه دادند.

منافع آمریکا و تجارت غیرنفتی

تجارت ایران و آمریکا هر سال با نوساناتی روبه‌رو بوده است. پس از آنکه در سال ۱۹۹۵، دولت کلینتون تحریم‌های جدیدی را علیه ایران به تصویب رساند، مبادله‌تجاری کاهش یافت اما در سال ۲۰۰۰ آمریکا تحریم فرش و خاویار را از ایران برداشت. صادرات اصلی آمریکا به ایران در سال‌های اخیر شامل گندم، برنج، سویا، ذرت، لبنیات، خمیر چوب، پلاستیک، تجهیزات پزشکی و دارویی بوده است. ایران پس از عربستان، دومین واردکننده غلات منطقه است. صادرات آمریکا به ایران در سال ۲۰۱۴ از تجهیزات پزشکی تا شکلات را در بر گرفته است.

کالاهای صادراتی آمریکا به ایران در سال ۲۰۱۴ درجدول بالا آمده است.

شرکت‌های تجاری آمریکا و اروپا علاقه‌مند به بازگشت به این بازار هستند. حدود ۶۵ درصد جمعیت ایران کمتر از ۳۵ سال هستند و میزان باسوادی میان قشر ۱۵ تا ۲۴ ساله آن ۹۸ درصد است و در مجموع بزرگسالان، ۸۵ درصد افراد باسواد هستند. براساس گزارش‌های منتشر شده، حدود نیمی از خانواده‌های ایرانی به اینترنت دسترسی دارند. در سال ۲۰۱۳ بانک جهانی اعلام کرد درآمد ایرانیان «متوسط رو به بالا» است. همچنین تخمین زده شده که درآمد سرانه ایرانیان براساس برابری قدرت خرید میزان ۱۵۶۱۰ دلار بوده است. اقتصاد ایران حتی با وجود تحریم‌ها، در رتبه دوم منطقه قرار داشته و تولید ناخالص داخلی آن در سال ۲۰۱۳ در جایگاه سی و دوم جهان اعلام شده است.

در دهه‌های اخیر فرهنگ مصرف کالای غربی و برندهای لوکس در شهرهای زیادی از جمله تهران رایج بوده است. نوشیدنی‌هایی مانند کوکاکولا و پپسی در بازار ایران موفق بودند و رستوران‌های آمریکایی با عناوینی شبیه نام‌های آمریکایی در ایران دیده می‌شود مانند

مش دونالد و پیتزا هت که این موضوع نوید‌بخش موفقیت در بازار‌های ایرانی است. برندهای الکترونیکی مانند اپل و دل از طریق قاچاق وارد ایران می‌شوند و مغازه‌های اپل و محصولات iPod، iPhone و iPad در ایران محبوب است. در بازار خودرو نیز ایران یکی از بزرگ‌ترین بازارهای خودرو در خاورمیانه است. خودروهای آمریکایی پیش از انقلاب در ایران محبوب بودند. پیش از ۱۹۷۹، جنرال موتورز سال‌ها با یک شرکت خودروساز ایرانی همکاری می‌کرد. از گذشته، صنعت خودرو ایران، جزو بزرگ‌ترین صنایع غیرنفتی ایران بوده است. تولیدات داخلی این کشور در سال ۲۰۱۱ و پیش از تشدید تحریم‌ها، با تولید سالانه یک میلیون و ۶۰۰ هزار خودرو، به اوج رسیده بود. البته فروش خودرو در این کشور در سال ۲۰۱۴ نسبت به سال قبل ۳۲ درصد افزایش داشته و چنین به نظر می‌آید که خودروهای آمریکایی روند بازگشت به ایران را آغاز کرده‌اند.

تا پاییز سال ۲۰۱۴، تحریم‌ها به شرکت‌های آمریکایی اجازه فروش قطعات هواپیمایی به ایران را نمی‌داد. ناوگان هوایی ایران دارای ۱۲ هواپیمای بوئینگ است که بعضی از آنها بیش از ۳۰ سال عمر دارند. فروش کتابچه‌های هواپیما، نقشه‌ها و نمودار ناوبری بوئینگ به ایران در اکتبر سال ۲۰۱۴ بیشتر جنبه نمادین داشت که این معامله نخستین معامله علنی شرکت‌های هواپیمایی ایران و آمریکا پس از بحران گروگانگیری ۱۹۷۹ بود.

از اواخر سال ۲۰۱۳، درپی توافق موقت ایران با ۶ قدرت جهانی سه قرارداد با بوئینگ امضا شد و تاکنون بوئینگ هفت موتور هواپیمای ایران ایر را تعمیر کرده است.

هزینه‌ها و موانع پیش‌رو

ایران بیش از یک سال است که با سرمایه‌گذاران خارجی‌رابطه برقرار کرده و همچنین میزبان هیات‌های نمایندگی تجاری خارجی است و نمایندگانی را برای بررسی فرصت‌های تجاری جدید به خارج از کشور اعزام کرده است. اما چنین به نظر نمی‌آید که اگر به توافق دست یابند، شرکت‌های غربی خیلی زود وارد ایران شوند. کارشناسان پیش‌بینی می‌کنند شرکت‌های آمریکایی نیز تا زمانی که در مورد تداوم توافق هسته‌ای اطمینان نیابند، نسبت به سرمایه‌گذاری در ایران تردید خواهند داشت. برداشته شدن لایه‌های پیچیده تحریم‌های آمریکا و اتحادیه اروپا نیز زمان می‌برد و البته موانع دیگری هم وجود دارد. در گزارش سال ۲۰۱۵ بانک جهانی، ایران در میان ۱۸۹ اقتصاد جهان به لحاظ مقررات کسب و کار و حمایت از حقوق مالکیت در رتبه ۱۳۰ قرار دارد.

سه دهه تجارت ایران و آمریکا