صدور محصولات کشاورزی در یک دهه‌گذشته بررسی شد
چرخش صادرات کشاورزی به سمت آسیا
بر اساس این گزارش، در پنج سال‌منتهی به سال۱۴۰۰ قیمت محصولات ایرانی، در مقایسه با کشورهایی همچون ترکیه و پاکستان بسیار پایین‌تر بوده‌است. بر اساس این گزارش سهم صادرات ایران به کشورهای آسیایی در دو دهه‌گذشته افزایش قابل‌توجهی یافته‌است که عمده آن به کشورهای همسایه بوده است. همچنین در حد فاصل سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۴۰۰ سهم سه قاره اقیانوسیه، آفریقا و آمریکا از صادرات محصولات کشاورزی ایران بسیار ناچیز بوده‌است. نکته دیگری که در این گزارش حائزاهمیت است تحلیل صادرات محصولات کشاورزی بر اساس شاخص آب‌مجازی است. با توجه به وضعیت جغرافیایی ایران، این تحلیل می‌تواند تصویر روشنی برای تعیین اولویت‌های صادراتی و وارداتی محصولات کشاورزی را نشان دهد.
افت قیمت کالاهای کشاورزی
بخش کشاورزی نقش مهمی در صادرات غیرنفتی و ارزآوری برای کشور داشته؛ به‌صورتی‌که سهم ۱۴درصدی طی پنج سال‌منتهی به ۱۴۰۰ را به خود اختصاص داده‌است، اما در سال‌های اخیر این ارزآوری با چالش‌ها و مشکلات متعددی همراه بوده که بیم‌‌‌‌‌ها و امیدهایی را به‌همراه داشته‌است. بررسی روند متغیرها و عوامل اثرگذار بر صادرات محصولات کشاورزی به درک موضوع و ارائه راهکار کمک خواهد کرد. بررسی تجارت محصولات کشاورزی نشان می‌دهد که مقدار صادرات محصولات کشاورزی و صنایع غذایی از ۷/ ۳میلیون تن سال۱۳۹۰ تا ۵/ ۸میلیون تن در سال۱۴۰۰ افزایش‌یافته، در حالی‌که ارزش صادرات محصولات کشاورزی و صنایع غذایی از ۸/ ۵میلیارد دلار سال۱۳۹۰ به ۳/ ۵میلیارد دلار در سال۱۴۰۰ کاهش یافته‌است. مقایسه نرخ رشد سالانه مقدار و ارزش صادرات نشان می‌دهد که نرخ رشد سالانه مقدار صادرات محصولات کشاورزی و صنایع غذایی ۶/ ۸درصد و نرخ رشد سالانه ارزش صادرات منفی ۸/ ۰درصد است که بیانگر افت قیمت واحد صادراتی است. مقایسه قیمت واحد صادراتی محصولات غیرنفتی و بخش کشاورزی نشان می‌دهد که متوسط قیمت صادراتی محصولات بخش کشاورزی کمتر از متوسط قیمت محصولات غیرنفتی بوده و ارزش صادرات این محصولات روندی کاهشی دارد. در سال۱۳۹۰ هر واحد محصول کشاورزی و صنایع غذایی به ارزش ۵۴/ ۱دلار بر کیلوگرم صادر می‌‌‌‌‌شده که این عدد در سال۱۴۰۰ به ۶۲/ ۰دلار بر کیلوگرم تنزل پیدا کرده است، به‌عبارتی منابع ارزشمند داخلی (آب و خاک و انرژی) با قیمت‌های رو به افول به‌فروش رسیده‌‌‌‌‌ا‌‌‌‌‌ند. در ابتدا شاید چنین به‌نظر برسد که کاهش ارزش صادرات محصولات کشاورزی ناشی از عوامل بین‌المللی و افت قیمت‌های جهانی است. برای بررسی این موضوع از شاخص قیمت واحد صادراتی (به قیمت ثابت ۲۰۱۶-۲۰۱۴) ارائه‌شده توسط سازمان خواربار جهانی استفاده شده‌است. بررسی شاخص قیمت واحد صادراتی محصولات کشاورزی چند کشور همسایه و توسعه‌یافته در صادرات محصولات کشاورزی حقایق جالبی را افشا می‌کند. بر اساس این مقایسه ایران، در سال‌های ۲۰۱۸ الی ۲۰۲۰، کمترین مقدار شاخص قیمت واحد صادراتی را بین کشورهای منتخب کسب کرده و وضعیت ترکیه و پاکستان به‌مراتب از کشور ما بهتربوده است. بررسی قیمت واحد صادراتی محصولات منتخب نشان می‌دهد که به غیراز دو محصول آب‌معدنی و نوشابه باقی محصولات با افت قیمت مواجه شده‌اند؛ به‌عبارتی باگذشت یک دهه‌از صادرات محصولات، به‌جای افزایش قیمت و ارزآوری با افت قیمت مواجه بوده‌‌‌‌‌ایم به‌صورتی‌که مقایسه نرخ رشد قیمت سال۱۳۹۰ با سال۱۴۰۰ نشان می‌دهد که زعفران ۸۹درصد، بیسکوئیت و ویفر ۸۶درصد، خاویار ۷۷درصد، شیرینی و شکلات ۶۸درصد، سیب‌درختی ۶۶درصد، خیار تازه ۶۴درصد، ماهی ۶۳درصد و سیب‌زمینی ۶۱درصد کاهش قیمت داشتهاند. همچنین مرکبات ۵۱درصد، پیاز و موسیر ۵۷درصد، بستنی ۵۵درصد، آبمیوه و کمپوت ۵۵درصد، حبوبات ۵۰درصد، میگو ۵۰درصد، انگور خشک‌کرده ۴۶درصد، شیر و فرآورده‌های آن ۴۱درصد، کیوی ۳۹درصد، خرما ۳۸درصد، هندوانه و خربزه ۲۸درصد، پسته ۱۴درصد و گوجه‌فرنگی ۱۳درصد افت قیمت داشتهاند. فقط قیمت آب‌معدنی و نوشابه صادراتی ۷۰۰درصد و چای صادراتی ۱۵۷درصد رشد داشته‌است. یکی از عواملی که باعث افت قیمت محصولات صادراتی می‌گردد تغییر مقاصد صادراتی است؛ در واقع صادرات به کشورهای با درآمد بالا با صادرات به کشورهای با درآمد پایین جایگزین شده‌است که طبیعتا استانداردهای کمتری مدنظر دارند.
آسیا جایگزین اروپا
بررسی قاره‌‌‌‌‌ای مقاصد صادراتی نشان می‌دهد که سهم صادرات به کشورهای آسیایی در دو دهه‌اخیر افزایش یافته‌است. نتایج این بررسی نشان می‌دهد که در سال۱۳۸۰، کشورهای اروپایی سهم ۴۱درصدی از صادرات محصولات کشاورزی ایران داشتهاند که به مرور زمان از این سهم کاسته شده و به ۱۹درصد در سال۱۳۹۹ رسیده و در مقابل سهم قاره آسیا از ۵۶درصد سال۱۳۸۰ به ۸۰درصد در سال۱۳۹۹ رسیده است؛ به‌عبارت دیگر دروازه‌‌‌‌‌های صادراتی به اروپا برای ایران یکی پس از دیگری بسته شده‌اند. بررسی منطقه‌ای صادرات محصولات کشاورزی نشان می‌دهد که صادرات محصولات کشاورزی به منطقه خاورمیانه در سال۱۳۸۰ سهم بیشتری نسبت به کشورهای CIS و کشورهای همسایه داشته‌است به‌طوری‌که سهم خاورمیانه از کل صادرات کشاورزی در سال۱۳۸۰ حدود ۲۵درصد بوده که این سهم در طول زمان به ۱۳درصد در سال۱۳۹۹ کاهش یافته‌است. سهم ارزش صادرات محصولات کشاورزی کشورهای CIS از کل صادرات کشاورزی کشور در طول زمان تقریبا یکنواخت بوده و از ۷درصد سال۱۳۸۰ به ۱۰درصد در سال۱۳۹۹ رسیده است اما در مقابل سهم کشورهای همسایه از ارزش صادرات محصولات کشاورزی با رشد چشمگیری روبه‌رو بوده و از ۱۸درصد سال۱۳۸۰ به ۵۲درصد در سال۱۳۹۹ رسیده است، به‌عبارتی ۵۲درصد ارزش صادرات محصولات کشاورزی به کشورهای همسایه صورت می‌پذیرد که به‌خوبی محدود‌شدن مقاصد صادرات محصولات کشاورزی کشور را نمایان می‌کند.
نکته قابل‌توجه محدود‌شدن صادرات محصولات کشاورزی به دو کشور عراق و افغانستان است. سهم عراق و افغانستان از صادرات محصولات کشاورزی به کشورهای همسایه از ۲۹درصد سال۱۳۸۰ تا ۷۷درصد سال۱۳۹۹ افزایش یافته‌است. از کل صادرات محصولات کشاورزی نیز ارزش صادرات محصولات کشاورزی به عراق و افغانستان از ۵درصد سال۱۳۸۰ به ۴۰درصد سال۱۳۹۹ رسیده است، به‌عبارتی حدود نیمی از ارزش صادرات محصولات کشاورزی کشور به دو کشور عراق و افغانستان اختصاص پیدا می‌کند. از سال۱۳۸۰ تا ۱۳۹۳، امارات دومین مقصد صادراتی محصولات کشاورزی بوده اما از سال۱۳۹۳ به بعد افغانستان به دومین مقصد صادراتی محصولات کشاورزی تبدیل شده و امارات به رتبه سوم تنزل یافته‌است. روند صادرات به هنگ‌کنگ نیز از سال۱۳۸۰ تا ۱۳۹۳ صعودی بوده اما از سال۱۳۹۴ به بعد با روند نزولی صادرات به این کشور مواجه هستیم. صادرات به آلمان نیز در دو سال‌اخیر با افت مواجه شده و در مقابل صادرات به پاکستان افزایش یافته‌است. صادرات محصولات کشاورزی به هند نیز رونق یافته و از سال۱۳۸۷ روند صادرات به هند افزایشی بوده‌است.
محصولات زراعی پرچمدار صادرات
برای به‌دست آوردن تصویر دقیق‌تری از وضعیت صادرات کالاهای کشاورزی نیاز است تا زیربخش‌های صنعت کشاورزی موردتحلیل قرار گیرد. آمارها نشان می‌دهند که در بین محصولات کشاورزی زیر بخش زراعت بیشترین مقدار صادرات را به خود اختصاص داده‌است. مقدار صادرات محصولات زراعی از ۴/ ۱میلیون سال۱۳۹۰ به ۶/ ۳میلیون‌تن در سال۱۴۰۰ رسیده که با نرخ رشد سالانه ۸/ ۹درصدی مواجه بوده‌است. از بعد ارزش صادرات نیز بخش زراعت با رشد سالانه ۷/ ۱درصدی از ۷۰۳میلیون دلار سال۱۳۹۰ به ۸۳۶میلیون دلار سال۱۴۰۰ رسیده است.بررسی محصولی صادرات محصولات کشاورزی نشان می‌دهد که از نظر مقداری در زیربخش زراعی، در دوره ۱۳۹۰ الی ۱۴۰۰ به‌طور متوسط سهم هندوانه و خربزه ۱/ ۳۱درصد بوده و پس از هندوانه و خربزه، سیب‌زمینی تازه با سهم ۶/ ۲۱درصد رتبه دوم و گوجه‌فرنگی تازه با ۱۹درصد رتبه سوم را در اختیار دارد. با توجه به اینکه محصولات مذکور محصولاتی فسادپذیر بوده و در حجم بالا صادر شده‌اند، می‌توان نتیجه گرفت که مقاصد صادراتی کشورهای همسایه هستند. از نظر ارزشی نیز گوجه‌فرنگی در دوره موردبررسی با سهم ۷/ ۲۳درصد، رتبه اول، هندوانه و خربزه با سهم ۱/ ۲۳درصد رتبه دوم و سیب‌زمینی تازه با سهم ۲/ ۱۷درصد رتبه سوم را دارد. در زیربخش باغبانی، از نظر مقداری به‌طور متوسط طی دوره ۱۳۹۰ الی ۱۴۰۰، سیب‌درختی با کسب سهم ۲/ ۴۰درصدی از صادرات محصولات باغی رتبه نخست را کسب کرده‌است. خرما با کسب رتبه ۸/ ۱۸درصد و پسته نیز با سهم ۲/ ۱۲درصدی رتبه دوم و سوم را کسب کرده‌‌‌‌‌اند. از نظر ارزشی، طی دوره مذکور متوسط سهم پسته از کل ارزش صادرات محصولات باغی۶/ ۴۹درصد بوده که رتبه نخست را کسب کرده‌است.
زعفران با سهم ۱۲درصدی و خرما با سهم ۱۱درصدی رتبه‌‌‌‌‌های دوم و سوم را دارند. با توجه به نرخ فسادپذیری کمتر محصولات باغی از جمله خشکبار نسبت به محصولات زراعی قابلیت صادرات به مقاصد دورتر وجود دارد. در زیربخش محصولات دام، طیور و آبزیان، از نظر مقداری طی دوره ۱۳۹۰ الی ۱۴۰۰ متوسط سهم شیر و فرآورده‌های آن ۹/ ۷۹درصد بوده و ماهی سهم ۱/ ۱۶درصدی و میگو ۴درصدی از کل صادرات دام، طیور و آبزیان را کسب کرده‌‌‌‌‌اند. از منظر ارزش نیز شیر و فرآورده‌های آن در دوره مذکور، به‌طور متوسط سهم ۲/ ۶۶درصدی، ماهی ۲۵درصد و میگو ۶/ ۸درصدی از ارزش صادرات دام، طیور و آبزیان را به خود اختصاص داده‌اند. در زیربخش محصولات صنایع غذایی، طی دوره ۱۳۹۰ الی ۱۴۰۰ به‌طور متوسط سهم آب‌معدنی و نوشابه از کل مقدار صادرات محصولات صنایع غذایی ۸/ ۳۸درصد بوده و شیرینی و شکلات سهم ۴/ ۱۳درصدی و رب‌گوجه‌فرنگی سهم ۸/ ۱۲درصدی را به‌دست آورده‌اند. از منظر ارزش صادرات نیز رب‌گوجه‌فرنگی، با سهم ۵/ ۱۳درصدی، انواع آبمیوه و کمپوت با سهم ۲/ ۱۱درصدی و بیسکوئیت و ویفر با سهم ۴/ ۸درصدی رتبه اول تا سوم را به‌دست آورده‌اند.
نکته دیگری که در صادرات محصولات کشاورزی اهمیت بسیار بالایی دارد موضوع آب‌مجازی است؛ در واقع در کشوری مانند ایران که با ناترازی آب مواجه است و بسیاری از مناطق آن با مشکل تامین آب شرب مواجه است، برای صادرات محصولات کشاورزی باید تراز آب‌مجازی را مورد‌توجه قرار داد. این مساله به‌معنی آن است که برای تولید و صادرات محصولات کشاورزی باید بررسی کرد که به ازای هر مترمکعب آب چه مقدار ارز وارد کشور می‌شود. عدم‌توجه به این نکته می‌تواند باعث شود که کشور با صادرات محصولات کشاورزی آب‌‌‌‌‌بر؛ در واقع کالای استراتژیک و ارزشمند آب را به قیمتی نازل به دیگر کشورها صادر کند. برای پیشگیری از این موضوع لازم است مسوولان وزارت جهادکشاورزی لیست محصولات کشاورزی که متناسب با وضعیت آبی کشور است را تهیه کرده و کشاورزان را به تولید این محصولات ترغیب کنند.
صادرات و واردات آب‌مجازی
بررسی آب‌مجازی محصولات عمده صادراتی نشان می‌دهد که طی سال‌های ۱۳۹۰ الی ۱۳۹۸، صادرات پسته بالاترین آب‌مجازی در بین محصولات عمده صادراتی را به خود اختصاص داده‌است به‌طوری‌که مقدار آب‌مجازی صادرات پسته از ۱۵۲۱میلیون مترمکعب سال۱۳۹۰ به ۱۲۰۷میلیون مترمکعب در سال۱۳۹۸ رسیده است و به‌طور متوسط طی ۹ سال‌اخیر، سالانه پسته ۱۳۸۲میلیون مترمکعب آب‌مجازی از کشور خارج کرده‌است. بعد از محصول پسته، خرما با متوسط سالانه ۸۱۱میلیون مترمکعب رتبه دوم صادرات آب‌مجازی طی دوره ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۸ را دارد. در دوره مذکور به‌طور متوسط سالانه، سبزی‌ها ۳۴۰، سیب۳۳۰، گوجه‌فرنگی۳۰۸ و هندوانه و خربزه ۲۳۰میلیون مترمکعب در سال‌صادرات آب‌مجازی داشتهاند. در مقابل، طی بررسی‌‌‌‌‌های صورت‌گرفته و محاسبات انجام‌شده، در بازه زمانی سال‌های ۱۳۹۰ الی ۱۳۹۸، ذرت بیشترین واردات آب‌مجازی را به خود اختصاص داده‌است به‌طوری‌که در سال۱۳۹۰، ۵۴۵۳میلیون مترمکعب آب‌مجازی از طریق ذرت واردشده که این مقدار در سال۱۳۹۸ به ۱۴.۶۲۷میلیون مترمکعب افزایش یافته‌است که به‌طور متوسط سالانه شاهد واردات ۱۰.۳۲۵میلیون مترمکعب از طریق ذرت بوده‌‌‌‌‌ایم. بعد از ذرت، محصول برنج با متوسط سالانه ۳۲۵۲میلیون مترمکعب دومین محصول از منظر واردات آب‌مجازی است. به‌طور متوسط طی دوره مذکور، سالانه گندم با ۳۰۲۳ ، شکر ۲۶۹۸، جو ۲۴۴۷ و حبوبات با هزار‌میلیون مترمکعب از جمله محصولات اساسی هستند که واردات آب‌مجازی داشتهاند.
با توجه به آمارها، بدیهی است که صادرات در بخش کشاورزی روزهای خوبی را سپری نمی‌کند، با این‌وجود کارشناسان اتاق بازرگانی ایران معتقدند با اتخاذ سیاست‌های ارائه برنامه مشخص میان‌مدت و اجرایی برای حمایت از نهادهای مرتبط با صادرات محصولات کشاورزی می‌توان این وضعیت را بهبود بخشید. بر اساس گزارش اتاق ایران، برای این منظور نیاز است تا رایزنی بین‌المللی برای تنوع در مقاصد بازرگانی انجام پذیرد و پروتکل‌‌‌‌‌های تجاری در جهت کاهش نرخ تعرفه با سایر کشورها به‌خصوص چین و هند توسعه پیدا کند. همچنین حمایت از سرمایه‌گذاری در صنعت بسته‌‌‌‌‌بندی، استفاده از سیاست‌های جایگزین ممنوعیت صادرات برای کنترل بازارهای داخلی و تاسیس کارگروه مشترک بین بخش‌خصوصی و دولت در حوزه عوارض آب‌مجازی، تامین تجهیزات اختصاصی برای انواع کالاهای صادراتی، ایجاد پنجره واحد، حل مسائل ارزی حاصل از صادرات، ایجاد پایانه‌‌‌‌‌ها و ایجاد دفاتر بازرگانی در کشورهای مهم مقصد از دیگر توصیه‌های اتاق به سیاستگذاران است.
