معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهور در نشست هیات نمایندگان اتاق بازرگانی ایران مطرح کرد
هزینه گزاف اقتصاد نفتی
عكس: اتاق بازرگانی ایران
او در نشست هیات نمایندگان اتاق ایران عنوان کرد که دولت نمی‌تواند سرمایه‌گذار موفقی باشد، چراکه قادر به تولید محصول نیست. ستاری اظهار کرد ساختاری که در ایران شکل گرفته مخالف کارآفرینی است و این موضوع در ذات دولت‌هاست. حتی قوانین کشور نیز مخالف با بخش خصوصی است. او اعتقاد دارد که چگونگی جذب سرمایه‌گذار بخش خصوصی بزرگ‌ترین چالش کنونی است و در عین حال نیاز امروز کشور را صنعت دانست. در گفت و شنود نماینده دولت و بخش خصوصی، فعالان اقتصادی خواستار بازبینی مجدد در مفهوم اقتصاد دانش‌بنیان شدند و عنوان کردند که اگرچه ایران از نظر تولید علم رتبه بالایی دارد، اما از نظر تولید ثروت به کمک این علم، شرایط قابل دفاعی ندارد. به گفته آنها برای توسعه دانش‌بنیان‌ها نیازمند دولت و مجلس توسعه‌گرا هستیم، نه وام ارزی و ریالی ارزان، زمین رایگان و انرژی ارزان. به باور آنها، تنها افزودن به تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان مهم نیست، بلکه آنچه حائز اهمیت است، کارکرد و اثربخشی این شرکت‌ها در تولید محصول پیچیده، ارزآوری، بهبود رقابت‌پذیری و افزایش بهره‌وری است.
در ادامه بیست و سومین نشست هیات نمایندگان اتاق ایران، غلامحسین شافعی، رئیس اتاق ایران با اشاره جایگاه اقتصاد دانش‌بنیان گفت: توجه ویژه به اقتصاد دانش‌بنیان را به‌وضوح می‌توان در برنامه‌ها و سیاستگذاری‌های حاکمیت کشور ردگیری کرد، با این‌وجود تجربیات کسب‌شده در دهه اخیر در راستای تحقق اقتصاد دانش‌بنیان نشان می‌دهد با وجود تلاش‌های صورت گرفته، این سیاست‌ها هنوز انتظارات پیش‌بینی‌شده را برآورده نکرده‌اند. به عقیده او، یکی از دلایل این امر فقدان دانش نظری موردنیاز برای تحقق اقتصاد دانش‌بنیان است.
رئیس اتاق ایران ادامه داد: اقتصاد دانش‌بنیان دارای ماهیتی نظام‌وار است و تمامی مناسبات اجتماعی را در برمی‌گیرد. بنابراین نباید صرفا به تعداد بنگاه‌هایی که در فعالیت‌های با فناوری بالا مشغول کار هستند، تقلیل داده شود. تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان مهم است، اما باید توجه کرد این شاخص ماهیت نمادین دارد و کارکرد و اثربخشی این شرکت‌ها باید در تولید محصول پیچیده، ارزآوری، بهبود رقابت‌پذیری و افزایش بهره‌وری دیده شود.
شافعی ادامه داد: آمارهای بین‌المللی نشان می‌دهد بهره‌وری کامل عوامل تولید ایران به قیمت‌های جاری تقریبا طی ۳۰ سال گذشته به‌صورت مستمر یک‌روند نزولی را تجربه کرده است. همچنین کالاهای تولیدی کشور در زمره تولیدات پیچیده با سطح بالای فناوری نیست. بنابراین باید یک بازبینی مجدد در مفهوم اقتصاد دانش‌بنیان، بایسته‌های آن و شاخص‌های اندازه‌گیری در سطح سیاستگذاری صورت گیرد.
رئیس اتاق ایران اظهار کرد: در حال حاضر نگرش جایگزینی واردات در راستای توسعه فعالیت‌های دانش‌بنیان، بین سیاستگذاران حاکم شده و تمرکز اصلی روی صرفه‌جویی ارزی است. درحالی‌که این مساله به‌تنهایی برای توسعه اقتصادی کشور کفایت نمی‌کند و در کنار آن باید به تقاضای بنگاه‌های بزرگ داخلی و تقاضای خارجی هم توجه داشت. متاسفانه شرکت‌های دانش‌بنیان با بنگاه‌های بزرگ در جهت تجاری‌سازی محصول ارتباط چندانی ندارند و بعضا محصولی تولید می‌شود که بنگاه‌های بزرگ خریدار آن نیستند. همچنین غفلت از بازارهای جهانی و عدم نقش‌آفرینی در زنجیره‌های ارزش جهانی مانع رشد پایدار این شرکت‌ها شده است.
او با به اینکه یکی از مصداق‌های این سیاست در ماده ۳ قانون جهش تولید است، گفت: در این ماده قانونی، دولت موظف شده به‌منظور حمایت از صنعت ماشین‌سازی داخلی واردات ماشین‌آلات و تجهیزات و خدمات تولیدی، صنعتی، معدنی و کشاورزی را مشمول حقوق ورودی کند. این در حالی است که به‌واسطه تفاوت کیفیت و سطح فناوری ماشین‌آلات صنعتی وارداتی با ماشین‌آلات داخلی از ناحیه این قانون هزینه‌های تحمیلی به تولیدکنندگان صنعتی کشور افزایش و توان رقابت‌پذیری آنها در بازارهای جهانی کاهش می‌یابد. این نکته نیز مغفول مانده که تولید و توسعه محصول، امری زمان‌بر است و به سرعت قابل‌جایگزینی با محصولات خارجی نیست.
رئیس اتاق ایران با اشاره به جایگاه نیروی انسانی در اقتصاد دانش‌بنیان گفت: متاسفانه به دلایلی نظیر بازار کار نامساعد، عدم تناسب بین دستمزد و تخصص و محیط اقتصادی و اجتماعی بی‌ثبات و محدودکننده شاهد موج کم‌سابقه مهاجرت نیروهای متخصص و ارزشمند کشور در زمینه‌های مختلف طی سالیان اخیر بوده‌ایم. این موضوع ابعاد اقتصاد و اجتماعی دارد که لازم است سیاستمداران کشور در اتخاذ هر سیاستی اثرات آنم را ارزیابی کنند.
او همچنین درباره نقش بانک‌های سرمایه‌گذاری در اقتصاد دانش‌بنیان گفت: در کشورهای پیشرفته و درحال‌توسعه بانک‌های سرمایه‌گذاری نقش کلیدی در تامین مالی اقتصاد دانش‌بنیان ایجاد می‌کنند؛ اما عدم وجود سازوکارهای قانونی در ایران موجب شده شرکت‌های نوپایی که قصد ورود به عنوان سرمایه‌گذار در اکوسیستم دانش‌بنیان را دارند، تنها به‌صورت شرکت سهامی خاص ثبت شوند و از امکان جذب سرمایه‌گذار جدید بدون دادن سهم اکثر بنیان‌گذاران بهره‌مند نشوند.
شافعی ادامه داد: از آنجا که اخذ مجوزهای صندوق سرمایه‌گذاری دشواری‌های خاص خود را دارد و بخش خصوصی برای جذب سرمایه جدید اقدام به ثبت شرکت جدیدی می‌کند که مشخصا نمی‌تواند از اعتبار و وجهه شرکت قبلی خود بهره ببرد. از این‌رو بخش خصوصی رغبت زیادی برای فعالیت در این حوزه ندارد.
او در ادامه تاکید کرد: یکی از مسائل مهمی که همواره بخش خصوصی از آن گله داشته و یکی از دغدغه‌های اصلی و همیشگی اتاق‌ها بوده عدم توجه تصمیم‌سازان و سیاستگذاران به تجربه‌ها و دانش ضمنی بخش خصوصی بوده است. فعال اقتصادی آثار هر سیاستی را با پوست و گوشت خود حس می‌کند و می‌تواند تجارب ارزنده خود را در عرصه عمل به سیاستگذاران منتقل کند، اما متاسفانه عدم نظر خواهی به‌موقع از بخش خصوصی و پیاده‌سازی آن توسط تصمیم‌سازان و مسوولان کشور به یکی از عوامل آسیب‌پذیری اقتصاد کشور و تکرار آزمون‌وخطا منجر شده است.
شافعی در ادامه تاکید کرد: توسعه صنعتی در کشور ما علاوه بر آنکه نیازمند بهبود فضای کسب‌وکار است، نیازمند سرمایه‌گذاری عظیم و تسهیل دسترسی به فناوری‌های روز جهانی است. طبق پیش‌بینی‌های معتبر تخمین زده می‌شود فقط ۱۲ کشور پیشرفته بیش از ۲ هزار میلیارد دلار در سال ۲۰۲۲ در حوزه تحقیق و توسعه خرج کنند. حقیقت آن است اگر کشوری در زنجیره تولید جهانی نباشد، از اثرات سرریز شده این حجم از تحقیق و توسعه نمی‌تواند استفاده کند. بدون شک امکان این حجم از سرمایه‌گذاری نیز برای هیچ کشوری اگر بخواهند خودبسنده عمل کند، ممکن نیست.
او تصریح کرد: برای ساختار صنعتی کشورهایی که امروز در بسیاری از شاخص‌ها به موفقیت‌های بالایی دست پیدا کردهاند، نشان می‌دهد که ساختار صنعتی آنها بسیار متفاوت از ساختار صنعتی ما است. آنها اعتقاد دارند که اقتصاد هویت خود را از تولید صنعتی و توان فناورانه آن می‌گیرد، ولی ما متاسفانه توان تولید صنعتی واقعی کشور را در طول دهه‌های گذشته واگذار کرد‌ه‌ایم و عدم بلوغ بخش عظیمی از صنایع در ایران منجر به پرداخت هزینه‌های دائمی عدم کیفیت از سوی مصرف‌کنندگان شده است.
به گفته رئیس اتاق ایران مشکلات امروز اقتصاد ما محصول بینش‌های نادرست درباره اقتصاد و مدیریت اقتصادی بوده است. توسعه صنعتی در ایران نیازمند نهادسازی‌های نوین برای توسعه است. ما امروز بیش از آنکه نیازمند وام ارزی و ریالی ارزان، زمین رایگان و انرژی ارزان باشیم، نیازمند دولت و مجلس توسعه‌گرا هستیم.
با بن‌بست سرمایه‌گذاری در حوزه دانش‌بنیان مواجهیم
در ادامه این نشست افشین کلاهی، رئیس کمیسیون کسب‌وکارهای دانش‌بنیان اتاق ایران با بیان اینکه دانش‌بنیان‌ها در حال حاضر از زیست‌بوم مناسبی برای تبدیل ایده به محصول برخوردارند، گفت: مشکل این شرکت‌ها از جایی آغاز می‌شود که قصد ورود به فضای واقعی کسب‌وکار و بازار را دارند.
او ادامه داد: فضای نامناسب کسب‌وکار، عدم وجود یک بازار رقابتی و انحصار کامل از سوی برخی شرکت‌های خصولتی و همچنین نبود ارتباطات بین‌المللی تحت تاثیر تحریم‌ها که موجب شده این شرکت‌ها در زمینه تامین سرمایه و تبادل دانش مدیریت با دنیا چالش جدی داشته باشند، توسعه فعالیت‌های آنها را با مانع مواجه کرده است.
کلاهی با تاکید بر اینکه ورود شرکت‌ها و صنایع بزرگ به حوزه دانش‌بنیان تا حد زیادی می‌تواند این سه چالش را برای شرکت‌های دانش‌بنیان مرتفع کند، افزود: در قانون جهش تولید دانش‌بنیان مشوق‌های مهمی برای تشویق این امر وجود دارد.
او اظهار کرد: شرکت‌ها و فعالان اقتصادی نباید از تخصیص اعتبار مالیاتی تحقیق و توسعه در این قانون غافل شوند. بر مبنای بند ۱۱ این قانون مالیات شرکت‌ها می‌تواند با هزینه‌های انجام شده این شرکت‌ها در حوزه تحقیق و توسعه معادل‌سازی و پرداخت شود. بر مبنای این قانون سرمایه‌گذاری شرکت‌ها و صنایع بزرگ در حوزه دانش‌بنیان بدون محدودیت می‌تواند اعتبار مالیاتی محسوب شود. او با بیان اینکه در حوزه دانش‌بنیان با بن‌بست سرمایه‌گذاری مواجهیم، گفت: امیدوارم با این تدابیر این بن‌بست شکسته شود.
فرزین فردیس، نایب‌رئیس کمیسیون کسب‌وکارهای دانش‌بنیان اتاق ایران با نگاهی به فرآیند تجاری‌سازی نوآوری فناورانه گفت: ایران در تولید علم رتبه بسیار خوبی نسبت به سایر کشورها دارد؛ اما جایگاه ایران از نظر تولید ثروت به کمک علم شکل‌گرفته به‌هیچ‌عنوان قابل دفاع نیست.
این فعال اقتصادی با اشاره به ۱۰ شرکت برتر دنیا در ثبت موفق پتنت، ادامه داد: کشورهایی مانند چین، آمریکا و کره‌جنوبی در این حوزه بسیار فعال هستند و در تجاری‌سازی فناوری‌ها به‌شدت با هم رقابت می‌کنند.
بر اساس اظهارات او ایران کمتر از یک درصد GDP خود را صرف پژوهش می‌کند و در این بین سهم بخش خصوصی بسیار ناچیز است هرچند وضعیت دولت هم قابل دفاع نیست که دلیل آن‌هم وجود محیط کسب‌وکار نامناسب است.
نایب‌رئیس کمیسیون کسب‌وکارهای دانش‌بنیان اتاق ایران گفت: درها را بسته‌ایم و دنبال خودکفایی می‌گردیم، تعرفه‌های سنگین برای واردات در نظر می‌گیریم، حمایت‌های کم‌اثر و مشوق‌های غیرهدفمند در نظر می‌گیریم و بسیاری اقدامات دیگر را انجام می‌دهیم که همگی مانع رشد است.
فردیس پیشنهاد کرد: تعامل با دنیا و حضور در زنجیره تامین جهانی راهکار جدی است و باید سعی کنیم از پنجره‌های فرصت بهره ببریم.
به باور او تلاش برای ایجاد ثبات اقتصادی و به‌منظور تقویت ایران از نظر تجاری‌سازی علم و فناوری، تعامل با شرق و غرب، انتخاب فرصت‌های ملی و جهانی و ایجاد چرخه کامل عرضه ضروری است. محمدعلی چمنیان، نایب‌رئیس کمیسیون کسب‌وکارهای دانش‌بنیان اتاق ایران از چالش‌های ورود شرکت‌های دانش‌بنیان به بازار سرمایه گفت: آینده اقتصاد به اقتصاد دانش‌محور گره خورده است. ۸۵ درصد از اقتصاد دنیا تا ۱۰ سال آینده به های‌تک وابسته است، تغییرات شرایط در دنیا اتفاق می‌افتد، اما سهم ما زیر یک درصد است. آیا این سهم در دنیای رقابت‌پذیر جایگاهی برای ایران قائل خواهد شد؟
او ادامه داد: البته در کشور سیاستگذاری‌هایی انجام می‌شود، تصویب قانون جهش تولید دانش‌بنیان فرصت خوبی بود، اما باید اتاق ایران در مسیر این اقتصاد نقش جدی بازی کند و دولت و مجلس این نقش را به رسمیت بشناسد.
چمنیان گفت: بازار سرمایه در مسیر توسعه فناورانه خیلی مهم است. شرکت‌های دانش‌بنیان باید بتوانند جذب سرمایه کنند، در دنیا هم شرکت‌های بزرگ با ورود به بازار سرمایه نقش‌آفرینی کردهاند. البته این شرکت‌ها در کشور ما مشکلاتی جدی دارند. نگاه سنتی و تفکر محصول‌محور به‌جای فناوری‌محور آسیب ورود شرکت‌های دانش‌بنیان بورس و بازار سرمایه است. نگاه سنتی مانع جهش شرکت‌های دانش‌بنیان است. چمنیان تاکید کرد: دارایی‌های نامشهود در عمده این شرکت‌ها وجود دارد، اما به آنها توجه کافی نشده است. هنوز دارایی نامرئی و فناوری‌ها به افزایش سرمایه بدل نشده است و البته وقتی چنین امکانی برای ثبت سرمایه ایجاد شود، مشکل مالیاتی ایجاد خواهد شد. برای همین خیلی از شرکت‌ها وارد این پروسه نمی‌شوند.
نایب‌رئیس کمیسیون کسب‌وکارهای دانش‌بنیان اتاق ایران ادامه داد: از طرفی قبولاندن این ارزش‌گذاری به بازار سرمایه خیلی مسیر دشواری است که امیدواریم اتاق ایران، سازمان بورس و معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری در ارزش‌گذاری شرکت‌های دانش‌بنیان همکاری کنند تا مشکلات این شرکت‌ها حل شود.
او گفت: قانون تاکید به تابلوی دانش‌بنیان در بورس دارد، ولی همچنان به این مساله توجهی نشده است. باید مسیر ورود شرکت‌های دانش‌بنیان به بازار سرمایه هموار شود.
علیرضا کلاهی صمدی، رئیس کمیسیون صنایع اتاق ایران نیز در ادامه این نشست با اشاره به دوره‌های مختلف انقلاب صنعتی در تاریخ بشر گفت: همه تلاش انقلاب صنعتی رفع محدودیت عضلات انسان و حیوان بود؛ اما انقلاب هوش مصنوعی به دنبال غلبه بر ضعف مغز انسان صورت گرفته است.
او با بیان اینکه همین نکته عنصر اصلی نابرابری در عصر حاضر بوده و تغییردهنده مرکز ثقل قدرت و اقتصاد دنیا است، افزود: اگر ما همراه قافله حرکت هوش مصنوعی نشویم در بدترین نقطه این نابرابری قرار خواهیم گرفت و کشورهایی که در این قافله نباشند در معادلات آینده دنیا جایی نخواهند داشت.
رئیس کمیسیون صنایع اتاق ایران تصریح کرد: خطر وقوع انقلاب صنعتی چهارم برای جهان سوم این است که تولید، دوباره محلی می‌شود. به این دلیل که تولیدات جدید بی‌نیاز از مواد اولیه می‌شوند و با پایین آمدن ارزش مواد اولیه، کشورهایی که تولیدکننده مواد اولیه هستند سهم چندانی در اقتصاد نخواهند داشت. به‌علاوه در این کشورها نردبان توسعه، تولید ارزان‌قیمت بوده است. اما حالا تولید با به‌کارگیری روبات‌های پیشرفته مجددا محلی خواهد شد.
کلاهی صمدی با بیان اینکه در ایران با توزیع رانت‌های مختلف ازجمله نهاده‌های ارزان و ارز دولتی و... شرکت‌های تولیدی رشد کردهاند، افزود: این سیاست دستاوردی جز شکست نداشته است. به عنوان‌مثال قدمت صنعت آلومینیوم ایران ۲۰ سال بیشتر از شرکت اماراتی است اما امروز تولید آلومینیوم امارات سه برابر ماست و خودشان صاحب تکنولوژی هستند. در پتروشیمی هم همین وضع است. قیمت محصول صادراتی پتروشیمی ما یک‌سوم کره جنوبی است و اختلاف قیمت واردات به صادرات ما سه‌به‌یک است. این یعنی ارزش‌افزوده‌ای نداریم. بنابراین می‌بینیم که توزیع رانت موجب شده بنگاه‌های وابسته به این رانت‌ها متوقف شده و رشدی نکنند.
او با طرح یک پیشنهاد بیان کرد: پیشنهاد ما این است که منابع درون بنگاهی که از محل اجرای قانون جهش دانش‌بنیان حاصل می‌شود به‌علاوه یک‌چهارم منابع برون بنگاهی حاصل از رفع معافیت مالیاتی صادرات مواد خام صرف توسعه فناوری و تعمیق عمق ساخت محصول و پیچیدگی محصول شود. رئیس کمیسیون صنایع اتاق ایران تاکید کرد: با این اقدام بنگاه‌های کوچک ایرانی که توانایی تحقیق و توسعه پایینی دارند آرام‌آرام در مسیر توسعه قرار خواهند گرفت. باید به‌جای توزیع رانت‌هایی که تا الان انجام می‌شد به پیشرفت و توسعه عملکرد جایزه بدهیم.
علم با سرمایه‌گذاری بخش خصوصی به محصول تبدیل می‌شود
سورنا ستاری، معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهور در این نشست هزینه‌هایی را که دولت برای پژوهش انجام می‌دهد ناکارآمد ارزیابی کرد و کلید موفقیت در این حوزه را سرمایه‌گذاری بخش خصوصی دانست.
به اعتقاد او، دولت نمی‌تواند سرمایه‌گذار موفقی باشد چراکه قادر به تولید محصول نیست و هیچ مثال نقضی برای این منظور وجود ندارد.
معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهور ادامه داد: ایران با اقتصاد نفتی حرکت کرده و ساختاری را شکل داده که مخالف کارآفرینی است و این در ذات دولت‌هاست. قوانین کشور مخالف بخش خصوصی است و این رویکرد در فرهنگ اجتماعی کشور هم نهادینه شده و همچنان ادامه دارد.
ستاری از تغییر رویکردها با مبارزه مداوم سخن گفت و تصریح کرد: هنگام شروع کار شرایط بسیار سخت بود؛ اما امروز شاهد فعالیت شرکت‌های دانش‌بنیان در کشور هستیم، پس این مبارزه مستمر است و باید ادامه داد.
او به تفاوت صنعت و کارخانه اشاره کرد و ضمن نگاه به جایگاه کارخانه‌ها در دهه ۴۰ نیاز امروز کشور را صنعت دانست. به باور او لازم است از دانشجویان خود بهره درست ببریم و تولید ارزش‌افزوده کنیم و این موضوع محتاج سرمایه بخش خصوصی است. اگر زیرساخت‌ها مهیا باشد، سرمایه‌گذار وارد عمل می‌شود. پس لازم است اکوسیستم مناسب را فراهم کنیم.
این مقام مسوول چگونگی جذب سرمایه‌گذار بخش خصوصی را چالش جدی کشور برشمرد و افزود: دولت تلاش می‌کند اکوسیستمی را شکل دهد؛ اما درنهایت شکست می‌خورد چون توان چنین کاری را ندارد. باید اجازه دهیم بخش خصوصی ورود و سرمایه‌گذاری کند.
معاون رئیس‌جمهور قانون دانش‌بنیان که به‌تازگی و بعد از سه سال بررسی، تصویب شده را باوجود مشکلات و نواقص موجود بسیار کارآمد ارزیابی کرد و از وجود امکانات، حمایت‌ها و موقعیت‌های مناسب برای رشد شرکت‌های دانش‌بنیان خبر داد. به اعتقاد ستاری این قانون تغییر ریل در این حوزه است.
او تصریح کرد: در تدوین آیین‌نامه اجرایی قانون وارد عمل شدیم و با اتاق ایران همکاری داریم تا در این بخش هم عملکرد مناسبی داشته باشیم. بر اساس اظهارات ستاری در کنار قانون خوب به فرهنگ و رویکردهای مناسب نیاز است. در این سال‌ها اتفاقات خوبی افتاده؛ اما کافی نیست. ساختارهای اقتصادی تغییر کرده و باید همراه با این تحولات، نظام‌های سنتی را تغییر دهیم.
معاون رئیس‌جمهور از پیگیری طرحی در سایر کشورها با عنوان خانه فناوری خبر داد که همگی به کمک بخش خصوصی انجام می‌شود.
به گفته ستاری نخستین خانه فناوری در کنیا راه‌اندازی شده که موفق‌ترین مورد بوده است.وی گفت: در این حوزه بازارهای منطقه و آفریقا در اولویت است.
بعد از سخنان معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهور، غلامحسین شافعی، رئیس اتاق ایران گفت: وقتی آقای ستاری کار متفاوت خود را در حوزه اقتصاد دانش‌بنیان شروع کردند، مقاومتی در برابر تغییر صورت گرفت، اما باوجود مقاومت‌ها، توفیق‌های زیادی اتفاق افتاد.
شافعی با بیان اینکه مقاومت‌ها بیشتر به دلیل غیبت علم است، ابراز امیدواری کرد این مسیر هموارتر شود و همچنین بر آمادگی بخش خصوصی برای همکاری با معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری تاکید کرد.
