دنیای اقتصاد: کدام کشورها توانستند در تجارت با همسایگان ایران برنده باشند؟ بررسی وضعیت تجارت در ۷ کشور همسایه ایران(عراق، ترکیه، ارمنستان، جمهوری آذربایجان، ترکمنستان، افغانستان و پاکستان)، بیانگر آن است که این کشورها در سال ۲۰۱۶ در مجموع نزدیک به ۳۰۰ میلیارد دلار کالا به کشور خود وارد کرده‌اند. آمارها نشان می‌دهد ایران در این بازارها از رقبای خود جامانده است. این در حالی است که ایران با داشتن مزیت‌هایی چون هم‌مرز بودن، راه‌های ارتباطی زمینی نزدیک که نتیجه آن کاهش هزینه حمل‌ونقل و صادرات است و ارتباطات فرهنگی و تاریخی از بازار وارداتی همسایگان خود عقب‌مانده و تنها توانسته سهم ناچیز ۵/ ۴ درصدی (صادرات ۳/ ۱۳ میلیارد دلار) را از این بازار به خود اختصاص دهد. حال آنکه معمولا کشورها سعی می‌کنند برای توسعه تجارت خود، از بازارهای همسایه غافل نباشند، چراکه صادرات به این بازارها برای صادرکنندگان اقتصادی‌تر است.

به این ترتیب ایران برای افزایش سهم خود در بازار وارداتی کشورهای همسایه نیازمند توسعه روابط تجاری با این کشورها است. اما به دلایل گوناگونی چون مشکلات بانکی، مسائل سیاسی، بی‌انگیزگی صادرکنندگان و عدم شناخت پتانسیل‌های صادراتی بازارهای همسایه، نتوانسته است در این راه موفق عمل کند. از سوی دیگر، عدم پیوستن ایران به سازمان تجارت‌جهانی(WTO) موجب‌شده تا کالاهای ایرانی به‌دلیل مسائلی چون دیوارهای تعرفه‌ای و کیفیت، در بازار وارداتی کشورهای عضو این سازمان، مزیت رقابتی خود را از دست بدهند. به عقیده کارشناسان، عدم تعریف یک نقشه راه منسجم برای تجارت، منجر به کاهش سهم ما از بازارهای وارداتی کشورهای همسایه از سوی رقیبان تجاری شده است.

گزارش منتشر شده از سوی پایگاه خبری اتاق بازرگانی ایران حاکی از آن است که براساس آمارهای سازمان تجارت‌جهانی، همسایگان خاکی ایران شامل عراق، ترکیه، ارمنستان، جمهوری آذربایجان، ترکمنستان، افغانستان و پاکستان، در سال ۲۰۱۶ در مجموع حدود ۲۹۵ میلیارد دلار کالا از دیگر کشورها وارد کرده‌اند. البته در مورد این آمار باید خاطرنشان کرد که سازمان تجارت جهانی آمار واردات و صادرات همه اعضای خود را ثبت کرده و در اختیار دارد؛ اما برای کشورهایی که عضو این سازمان نیستند، آمار واردات و صادرات به‌صورت تقریبی و با بهره‌گیری از آمار صادرات و واردات کشورهای عضو برآورد می‌شود. با این حال در مورد تجارت دوطرفه کشورهایی که هیچ‌یک عضو WTO نیستند (مثل ایران و عراق) هیچ‌گونه آماری در پایگاه اطلاعاتی سازمان وجود ندارد و سازمان قادر نیست آمار تقریبی قابل‌اتکایی از تجارت آنها با یکدیگر برآورد و منتشر کند.

صادرات ایران به کشورهای همسایه

آمارهای گمرک ایران نشان می‌دهد که ارزش صادرات غیرنفتی ایران به کشورهای یادشده در سال ۱۳۹۵ در مجموع حدود ۳/ ۱۳ میلیارد دلار بوده است که با توجه به واردات نزدیک به ۳۰۰ میلیارد دلاری این کشورها، رقم ناچیزی به‌شمار می‌آید. براساس آمار اعلامی، از میان ۷ کشور یادشده، بیشترین میزان صادرات ایران به عراق با ارزشی معادل ۶ میلیارد و ۱۳۲ میلیون دلار صورت گرفته است. پس از آن به ترکیه به میزان ۳ میلیارد و ۲۴۸ میلیون دلار کالا صادر شده است. همچنین تجار ایرانی توانسته‌اند در این زمان، ۲ میلیارد و ۴۵۹ میلیون دلار کالا به افغانستان صادر کنند. به پاکستان و ترکمنستان نیز به ترتیب ۷۹۶ میلیون دلار و ۵۴۷ میلیون دلار صادرات صورت گرفته است. جمهوری آذربایجان نیز در این مدت ۳۵۹ میلیون دلار کالا از ایران وارد کرده است. میزان کالای صادراتی به ارمنستان نیز ۱۷۹ میلیون دلار گزارش شده است.

سهم ایران از بازار وارداتی کشورهای همسایه

در بین همسایگان ایران، ترکیه با توجه به شرایط جمعیتی مناسب و تولید ناخالص داخلی بیش از ۲ تریلیون دلار (بر مبنای قدرت خرید) بازار وارداتی بسیار مناسبی به‌شمار می‌رود. اگرچه این کشور هم‌اکنون دومین مقصد مهم صادرات غیرنفتی ایران محسوب می‌شود اما در سال گذشته ارزش صادرات غیرنفتی ایران به ترکیه تنها حدود ۲/ ۳ میلیارد دلار یعنی کمتر از ۲ درصد کل واردات این کشور بوده است. براساس آمار اعلامی، کشورهایی مانند «چین، آلمان، روسیه، آمریکا، ایتالیا، فرانسه و کره‌جنوبی» از جمله بزرگ‌ترین صادرکنندگان کالا به ترکیه در سال ۲۰۱۶ به‌شمار می‌روند که از بین آنها دو کشور چین و آلمان به ترتیب با صادرات بیش از ۲۵ میلیارد دلار و بیش از ۲۱ میلیارد دلار بیشترین سهم را از بازار بزرگ واردات ترکیه به خود اختصاص داده‌اند. کره‌جنوبی نیز در بین این کشورها کمترین میزان صادرات (۶ میلیارد و ۳۸۴ میلیون دلار) به این کشور را داشته است.

پاکستان با وارد کردن حدود ۴۷ میلیارد دلار کالا در سال ۲۰۱۶ پس از ترکیه، دومین بازار وارداتی مهم در بین همسایگان ایران به‌شمار می‌رود. اگرچه پاکستان ازلحاظ سرانه تولید ناخالص داخلی جزو کشورهای کم‌درآمد جهان محسوب می‌شود اما جمعیت بیش از ۲۰۰ میلیون نفری این کشور می‌تواند از آن بازار وارداتی مناسبی بسازد. با تمام این اوصاف، صادرات ایران به پاکستان در سال گذشته تنها حدود ۸۰۰ میلیون دلار بوده و کمتر از ۲ درصد از سهم بازار واردات این کشور به تولیدکنندگان ایرانی رسیده است. این درحالی است که براساس آمارها، کشورهای «چین، امارات، اندونزی، آمریکا، ژاپن، عربستان و هند» در این مدت توانسته‌اند سهم‌های بالایی از بازار وارداتی پاکستان را از آن خود کنند. کشورهای چین و امارات به ترتیب با صادرات نزدیک به ۱۴ میلیارد دلار و ۶ میلیارد دلار در رده‌های اول و دوم صادرکنندگان کالا به این کشور قرار گرفته‌اند.

عراق با تکیه بر درآمدهای نفتی سرشار خود جایگاه سومین واردکننده بزرگ کالا را در بین همسایگان ایران به خود اختصاص داده است. ایران با صادرات بیش از ۶ میلیارد دلار کالا به عراق، سومین صادرکننده بزرگ به این کشور محسوب می‌شود؛ هرچند این آمار به همان دلیلی که قبلا گفته شد (عدم عضویت هر دو کشور در سازمان تجارت جهانی) در پایگاه‌های اطلاعاتی زیرمجموعه WTO درج نشده است. با پایان قریب‌الوقوع جنگ داخلی عراق و آغاز روند بازسازی مناطق آسیب‌دیده، قطعا واردات عراق از دیگر کشورها افزایش خواهد یافت و ایران باید از این فرصت به نحو احسن استفاده کند. براساس آمارهای سازمان تجارت جهانی، دو کشور ترکیه و چین با صادرات بیش از ۷ میلیارد دلار به عراق، بیشترین سهم را در میان سایر کشورهای عمده صادرکننده به این کشور به خود اختصاص داده‌اند. کشورهای «کره‌جنوبی، آمریکا، هند، روسیه و آلمان» نیز پس از چین و ترکیه بیشترین میزان صادرات به عراق را داشته‌اند. آلمان با ۸۰۸ میلیون دلار صادرات به عراق در رده هفتم کشورهای صادرکننده به این کشور قرار گرفته است.

جمهوری آذربایجان به‌عنوان یک کشور نفت‌خیز و به‌سرعت درحال‌توسعه، هم‌اکنون در بین کشورهای همسایه ایران از لحاظ ارزش کل واردات در رتبه چهارم قرار دارد. این کشور در سال گذشته میلادی بیش از ۷ میلیارد دلار صرف واردات کرده است که صادرکنندگان ایرانی تنها حدود ۵ درصد از این مبلغ را جذب کرده‌اند. البته ایران با ۳۵۹ میلیون دلار صادرات به جمهوری آذربایجان، در رتبه ششم بزرگ‌ترین صادرکنندگان به این کشور قرار داشته اما به همان دلیلی که اشاره شد (عدم عضویت هر دو کشور در سازمان تجارت جهانی) نام ایران در بین صادرکنندگان کالا به آذربایجان دیده نمی‌شود. آمارهای سازمان تجارت جهانی نشان می‌دهد کشورهای «روسیه، ترکیه، انگلیس، آمریکا، آلمان، چین و ایتالیا» از جمله بزرگ‌ترین صادرکنندگان کالا به این کشور محسوب می‌شوند. از میان کشورهای عنوان شده، روسیه با صادراتی معادل یک میلیارد و ۵۰۸ میلیون دلار و ترکیه با صادراتی معادل یک میلیارد و ۲۸۶ میلیون دلار بیشترین سهم را در بازار وارداتی جمهوری آذربایجان به خود اختصاص داده‌اند. ایتالیا نیز با صادرات ۳۰۱ میلیون دلاری کمترین سهم را در بین این کشورها داشته است.

افغانستان همواره یک شریک تجاری مهم برای ایران به ‌حساب آمده است. اشتراکات فرهنگی قابل‌توجه دو کشور و شناخت مناسب دو طرف از بازارهای یکدیگر باعث شده هیچ کشوری توان رقابت با ایران در بازار افغانستان را نداشته باشد. ایران سال گذشته بیش از ۴/ ۲ میلیارد دلار کالا به افغانستان صادر کرد که این رقم حدود ۸۰ درصد بالاتر از ارزش صادرات پاکستان به این کشور بوده است؛ هرچند باز هم به دلیل عدم عضویت هر دو کشور ایران و افغانستان در سازمان تجارت جهانی تا قبل از سال ۲۰۱۶ (افغانستان در نیمه دوم سال ۲۰۱۶ به جمع کشورهای عضو WTO پیوسته است)، آماری از تجارت دوجانبه این دو کشور در پایگاه‌های وابسته به WTO دیده نمی‌شود. اما براساس آمارهای سازمان تجارت جهانی، در سال ۲۰۱۶، بزرگ‌ترین صادرکنندگان کالا به افغانستان، کشورهای «پاکستان، آمریکا، قزاقستان، هند، چین، روسیه و ترکیه» بوده‌اند که از میان آنها پاکستان با صادراتی بیش از یک‌میلیارد دلار در جایگاه اول صادرکنندگان به این کشور قرار گرفته است. پس از آن آمریکا با صادراتی معادل ۹۱۳ میلیون دلار در رده بعدی جای گرفته است. از میان کشورهای عنوان شده، ترکیه با ۱۴۶ میلیون دلار، کمترین میزان صادرات به این کشور را به خود اختصاص داده است.

ترکمنستان از لحاظ اقتصادی در قیاس با سایر همسایگان خاکی ایران (به‌جز ترکیه) کشور مرفه‌تری محسوب می‌شود اما به دلیل کم‌جمعیت بودن، بازار واردات آن چندان بزرگ نیست. البته این کشور نیز اشتراکات فرهنگی زیادی با ایران دارد و ایران می‌تواند سهم خود از بازار واردات این کشور را با تکیه بر این مزیت افزایش دهد. طبق آمارهای رسمی گمرک ایران، ارزش صادرات ایران به ترکمنستان سال گذشته حدود ۵۴۷ میلیون دلار بوده است که این رقم، ایران را در جایگاه سوم صادرکنندگان برتر به ترکمنستان قرار می‌دهد. البته همان مشکل آماری قبلی در مورد ترکمنستان هم صدق می‌کند و در پایگاه‌های اطلاعاتی سازمان تجارت جهانی نام ایران در بین صادرکنندگان برتر به ترکمنستان درج نشده است. کشورهای «ترکیه، روسیه، آلمان، ژاپن، کره‌جنوبی، چین و ایتالیا» در سال ۲۰۱۶، به ترتیب بیشترین سهم را در بازار وارداتی ترکمنستان داشته‌اند. براساس آمار اعلامی از سوی سازمان تجارت جهانی، از میان کشورهای یاد شده، دو کشور ترکیه و روسیه به ترتیب با صادرات بیش از یک میلیارد دلار و ۵۷۱ میلیون دلار بیشترین سهم و ایتالیا نیز با صادرات ۲۵۰ میلیون دلار کمترین سهم را در بازار وارداتی ترکمنستان به خود اختصاص داده‌اند.

ارمنستان از لحاظ اندازه بازار واردات، در بین همسایگان خاکی ایران در رده آخر قرار می‌گیرد. این کشور کوچک و کم‌جمعیت در سال ۲۰۱۶ تنها کمی بیش از ۲/ ۳ میلیارد دلار کالا از سایر کشورها وارد کرده است؛ هرچند کشوری مانند روسیه توانسته است حدود یک میلیارد دلار کالا به این بازار کوچک صادر کند. همچنین آمارهای اعلامی از سوی سازمان توسعه تجارت نشان می‌دهد بزرگ‌ترین صادرکنندگان کالا به ارمنستان را کشورهای «روسیه، چین، ایران، ترکیه، آلمان، ایتالیا و اوکراین» تشکیل می‌دهند که دو کشور روسیه و چین به ترتیب با داشتن ۹۹۵ میلیون دلار و ۳۵۶ میلیون دلار صادرات در جایگاه اول و دوم صادرکنندگان به این کشور قرار داشته‌اند. ایران نیز با صادرات ۱۶۴ میلیون دلار جایگاه سوم صادرکنندگان به این کشور را به خود اختصاص داده است.

همچنین در سال ۱۳۹۵، صادرات ایران به ارمنستان، به روایت گمرک ایران حدود ۱۷۹ میلیون دلار برآورد شده است. از میان بزرگ‌ترین کشورهای صادرکننده کالا به ارمنستان، اوکراین با ۱۰۲ میلیون دلار کمترین میزان صادرات به این کشور را داشته است.

برندگان تجارت در بازار همسایگان