مدل کارآفرینی آلمان و ترکیه

دنیای اقتصاد: در دنیای پرشتاب امروز، کارآفرینی یکی از عوامل شتاب‌دهنده به رشد و توسعه اقتصادی به‌شمار می‌رود و کشورهایی که در این زمینه تمرکز کرده‌اند، به نتایج قابل‌توجهی دست یافته‌اند. در این گزارش که از سوی مرکز تحقیقات و بررسی‌های اقتصادی اتاق بازرگانی ایران تهیه شده، مدل کارآفرینی دو کشور آلمان و ترکیه مدنظر قرار گرفته است.

مطالعات جهانی نشان می‌دهند که رشد و توسعه کارآفرینی نیازمند بسترسازی‌های زیربنایی است و کشورهای موفق به منظور رونق کارآفرینی، اقدامات مختلفی را انجام می‌دهند. از جمله این اقدامات، رفع موانع نهادی، بهبود محیط کسب‌وکار، تضمین حقوق مالکیت، ساده‌سازی و کاهش بار قوانین اضافی، تمرکز بر تحقیق و توسعه، تدوین بسته‌های حمایتی و مواردی از این دست است که سبب مشارکت بیشتر بخش‌خصوصی در اقتصاد و در نتیجه فراهم شدن بستر برای شکوفایی فعالیت‌های کارآفرینانه خواهد شد. در کنار اقدامات اصولی نام برده، در نظر گرفتن مشوق‌ها و جوایز کارآفرینی نیز می‌تواند به‌عنوان حلقه انتهایی در فرآیند حمایت و تقویت کارآفرینی در کشور در نظر گرفته شود.

آنچه از بررسی اجمالی عملکرد سایر کشورهای جهان و برنامه‌های حمایتی و تشویقی طراحی شده ازسوی آنها، می‌تواند برای ایران راهگشا باشد، اولویت دادن به حل تنگناهای محیط کسب‌وکار کشور نشات گرفته از مسائل کلان نهادی و ساختاری حاکم بر اقتصاد کشور است که در نهایت محیط کسب‌وکار، فضای سرمایه‌گذاری و کارآفرینی را از خود متاثر می‌سازد. در واقع دولت در گام اول از طریق سیاست‌گذاری‌های مطلوب در جهت احترام به حقوق مالکیت فردی و خصوصی، اصلاح و بازنگری در قوانین کشور به منظور حذف قوانین دست و پاگیر، غیرشفاف و بعضا متناقص، مبارزه جدی و همه‌جانبه با فساد و تبعیض و جلوگیری از شکل‌گیری رانت و انحصار در اقتصاد، می‌تواند فضای مساعد کارآفرینی را در کشور ایجاد کرده و در گام بعدی با ارائه مشوق‌های دولتی و تعریف جوایز کارآفرینی سبب تشویق و شکوفایی در این حوزه شود. دستیابی به رشد و رونق اقتصادی در شرایط رقابتی عصر حاضر، بدون ایجاد محیط مساعد برای ظهور و رشد کسب‌وکارهای نوآورانه و کارآفرینی ممکن نیست. کارآفرینی موتور رشد اقتصادی است و بدون آن امکان ایجاد نوآوری، رشد بهره‌وری و خلق مشاغل جدید بسیار دشوار خواهد بود. نرخ بالای بیکاری به‌ویژه در میان فارغ‌التحصیلان دانشگاهی از یکسو و نرخ پایین بهره‌وری نیروی کار از سوی دیگر، مبین این حقیقت است که راه‌حل‌های سنتی نمی‌تواند جایگزین مناسبی برای راه‌حل‌های نوین مبتنی بر کارآفرینی و نوآوری باشد.

راه‌حل‌هایی که منجر به اشتغال‌زایی شده و خدمات، محصولات یا فرآیندهای بدیعی را ایجاد می‌کنند که پاسخگوی تقاضای بالای بازارهای نوین است. مطالعات متعددی نشان می‌دهد که رابطه‌ای مثبت میان کارآفرینی، فعالیت‌های بنگاه‌های کوچک و متوسط، رشد اقتصادی و ایجاد اشتغال وجود دارد. تحقیقات همچنین از ارتباط میان رشد سریع اقتصادی با تعداد بنگاه‌های کوچک و کسب‌وکارهای نوپا خبر می‌دهند. از این رو الزامی است توجه شایانی به این مهم در سیاست‌ها و برنامه‌های دولت‌ها شود؛ این در حالی است که در ایران، به‌رغم تاکید سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی و سیاست‌های کلی اشتغال مبنی بر تقویت فرهنگ جهادی در ایجاد کارآفرینی و ترویج و تقویت فرهنگ تولید و کارآفرینی، توجه به مقوله کارآفرینی در سایه ساختار نهادی معیوب، ضعف‌های آشکار محیط کسب‌وکار و زیرساخت‌های ناکافی همچنان مغفول مانده است.

از سویی به‌رغم وجود این تصور اشتباه که کارآفرینی یک پدیده مربوط به بخش‌خصوصی است، دولت می‌تواند تاثیر زیادی بر سلامت محیط کارآفرینی داشته و سبب عملکرد بهتر کارآفرینان در راستای رشد اقتصادی کشور شود. این مهم صرفا از طریق ارائه مشوق‌ها و جوایز به کارآفرینان ممکن نمی‌شود، بلکه کیفیت مقررات و سیاست‌های موثر و کارآی دولتی است که می‌تواند فضا را برای فعالیت بخش‌خصوصی و خوداشتغالی و در نتیجه کارآفرینی فراهم کند. به‌طور ایده‌آل دولت باید یک رویکرد جامع را به منظور تقویت محیط کارآفرینی در پیش گیرد. انجام این عمل در گام اول مستلزم بررسی دقیق عوامل تاثیرگذار بر پدیده کارآفرینی است. طراحی یک چارچوب جامع برای برآورد وضعیت کارآفرینی، به دولت‌ها این امکان را می‌دهد که قابلیت مقایسه بین کشورهای مختلف را به دست آورده و در نتیجه با عملکردهای موفق سایر کشورها آشنا شده و بتوانند اثرگذاری مشوق‌های خود را افزایش دهند.

کارآفرینی در آلمان

آلمان زیست‌بوم مناسبی برای کارآفرینی دارد که نشان‌دهنده توان این کشور در نوآوری، فناوری و قابلیت بالای صادراتی آن است. تجربه آلمان نشان می‌دهد که برای حمایت از کارآفرینان به بسته‌های حمایتی نیاز است. سیاست‌های دولت آلمان در قبال بنگاه‌های نوپا در دهه ۱۹۹۰ تنها شامل تامین مالی و ارائه سرمایه‌های جدید بوده و مشاوره نقش کمرنگی ایفا می‌کرد. اما امروزه دولت این کشور تمایل به ارائه بسته‌های کاملی دارد که ترکیبی از حمایت‌های مالی و دوره‌های آموزشی و مشاوره را در بر می‌گیرد. دولت همچنین برای جذب همه گروه‌های هدف و افزایش سطح کارآفرینی در این کشور، سیاست جدیدی را شامل تمرکز بر کارآفرینی فارغ‌التحصیلان، آموزش کارآفرینی در دانشگاه‌ها و مدارس، حمایت از گروه‌های هدف ناتوان مانند بیکاران و جوانان، کارآفرینی زنان و تامین مالی خرد در پیش گرفت و توانست طیف وسیعی از افراد را در این حوزه فعال کند. در سال ۲۰۰۱ هم ۱۳ برنامه از سوی دولت در سراسر آلمان اجرایی شد که منحصرا بر دانش‌آموزان تمرکز داشته و از ایجاد شغل‌های پاره وقت در دانشگاه‌ها و کسب ایده‌های تجاری حمایت می‌کرد. سایر برنامه‌های دولتی در این حیطه اغلب از راه‌اندازی بنگاه‌های خرد حمایت می‌کرد.

در زمینه دسترسی به منابع مالی، عملکرد آلمان در تامین مالی غیربانکی موفق بوده است. طبق نظرسنجی انجام شده در سال ۲۰۱۳، کارآفرینان آلمانی در مورد شیوه‌های غیر بانکی تامین مالی بنگاه‌های نوپا نظر مساعدتری نسبت به سایر کشورهای پیشرفته عضو گروه G۲۰ ( این گروه متشکل از قدرتمندترین کشورهای جهان است که در مجموع ۸۵ درصد اقتصاد جهان را در اختیار دارند)داشته است. دسترسی به منابع سرمایه‌ای مخاطره‌پذیر نیز در آلمان مناسب به نظر می‌رسد و با در نظر گرفتن زیرساخت صنعتی قوی در این کشور، انتظار می‌رود که بتواند خود را به سطح کشورهایی مثل آمریکا و انگلیس که عملکرد بهتری در تامین سرمایه مخاطره‌پذیر دارند، برساند.

در زمینه فرهنگ کارآفرینی، آلمان موفق شده است که هزینه تحقیق و توسعه را از ۷/ ۲ درصد تولید ناخالص داخلی در دوره ۹-۲۰۰۷ به ۳ درصد در سال ۲۰۱۵ افزایش دهد. به‌طور کلی در آلمان، فضا برای نوآوری بسیار فراهم است. در زمینه مالیات و قوانین، تعهد به ساده‌سازی در بیان قوانین، کاهش بوروکراسی اداری و به‌طور کلی تسهیل محیط قانونی کشور در چند دهه گذشته در دستور کار دولت‌های وقت آلمان بوده است.

در بحث آموزش و پرورش نیز آلمان تاکید فراوانی بر آموزش کارآفرینی دارد. طبق نظرسنجی‌های انجام شده در سال ۲۰۱۳، درصد بالایی از افراد معتقد بودند که بهبود قابل ملاحظه‌ای در رابطه میان بنگاه‌ها با مدارس، مدارس کسب‌وکار و برنامه‌های مربوط به کارآفرینی به‌وجود آمده است. در زمینه حمایت‌های هماهنگ آلمان نکته قابل‌توجه این است که بخش زیادی از بار مالیاتی و مقرراتی در این کشور توسط حمایت‌های عمومی دولت از کارآفرینان و سطوح اندک تعارضات اجتماعی جبران می‌شود. دولت نیز برنامه‌های متنوعی را برای حمایت از کارآفرینان طراحی و اجرا کرده است. این برنامه‌ها و سیاست‌ها نمونه‌های موفقی از همکاری میان سازمان‌های دولتی و بخش‌خصوصی است. برنامه‌ها در سطح دولتی طراحی شده و بخش‌خصوصی در هنگام آغاز به کار این طرح‌ها نقش مهمی را ایفا می‌کنند. در نهایت هم تامین مالی آن با همکاری هر دو بخش‌خصوصی و دولتی انجام می‌شود.

برخی از برنامه‌های دولت آلمان برای کارآفرینی عبارتند از: صندوق حمایتی در مراحل اولیه(شرکت‌ها به‌وسیله تامین وام‌های با بهره کم، انواع ضمانت و سرمایه‌گذاری در سهام برای بنگاه‌های نوپا و نهایتا توسعه بنگاه، حمایت می‌شوند)،‌ برنامه نوآوری-محور رشد منطقه‌ای(این برنامه از همکاری میان کسب‌وکارها، دانشگاه‌ها و موسسات تحقیقاتی که توانسته‌اند به یک سامانه فناوری ویژه در منطقه خود دست یابند یا پتانسیل ایجاد آن را دارند، حمایت می‌کند)، بهره‌وری انرژی برای کسب‌وکارهای کوچک( این برنامه با اعطای امتیاز برای استفاده از برخی فناوری‌های خاص، از کسب‌وکارهای کارآفرین حمایت می‌کند؛ چراکه استفاده از فناوری‌های کارآ سبب کاهش مصرف انرژی،کاهش هزینه‌ها و افزایش سودآوری بنگاه‌های کوچک و متوسط می‌شود)، صندوق سرمایه‌گذاری در کسب‌وکارهای دارای فناوری بالا (یک صندوق سرمایه‌گذاری مخاطره‌پذیر و مشارکتی میان دولت و بخش‌خصوصی است که در بنگاه‌های فناوری محوری که در مرحله ایده هستند، سرمایه‌گذاری می‌کند).

کارآفرینی در ترکیه

یکی از برنامه‌های اقتصادی ترکیه رسیدن به جایگاه دهمین اقتصاد بزرگ دنیا در سال ۲۰۲۳ است. برای رسیدن به این هدف، این کشور نیازمند برخی اصلاحات اقتصادی در زمینه‌های مختلف است. بررسی تجربه ترکیه نشان می‌دهد یکی از حوزه‌های در حال رشد در این کشور مقوله کارآفرینی است. ترکیه راه پرچالشی را به منظور تبدیل شدن به یک جامعه کارآفرین پیش‌رو دارد. فضای جامعه هنوز برای کارآفرینان، توسعه نیافته اما طرح‌های جدیدی که دولت ترکیه در دست اقدام دارد کمک زیادی به بهبود اوضاع خواهد کرد. از سوی دیگر ترکیه از نظر استراتژیک در میان بازارهای مهم در اروپا، خاورمیانه، روسیه و آسیای مرکزی قرار دارد.

کارآفرینان ترکیه به فعالیت‌های پیشگامانه تمایل زیادی دارند که اگر این انرژی به درستی مهار شود، فضای زیادی برای توسعه وجود دارد. گرچه دولت نقش کلیدی را در توسعه فضای کارآفرینی در کشور به عهده دارد، اما تلاش شده این موضوع سبب کمرنگ شدن نقش بخش‌خصوصی در ساخت فضای کارآفرینی نشود. دولت ترکیه توجه ویژه‌ای به تاثیرات عوامل اقتصاد کلان بر رشد و توسعه کسب‌وکار داشته و به‌دنبال شکوفایی کارآفرینی و بنگاه‌های کوچک و متوسط است. ترکیه به منظور توسعه برنامه‌های کارآفرینی خود، همکاری هایی را نیز با دیگر کشورها داشته است. از جمله می‌توان به برنامه کارآفرینی جهانی و شرکای تحت مدیریت بخش‌خصوصی برای یک آغاز جدید با همکاری وزارت امور خارجه آمریکا اشاره کرد.

از جمله اقدامات موثر دولت ترکیه در طول ۱۰ سال گذشته در سطح کلان، ایجاد ثبات اقتصادی نسبی است که خود عامل مهمی در توسعه کشور بوده و سبب بهبود سیستم مالی نیز شده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که این کشور پیشرفت‌های چشمگیری در برخی جنبه‌ها از جمله فضای کارآفرینی، کاهش قوانین دست و پاگیر و شروع کسب‌وکار داشته، اما همچنان در برخی زمینه‌ها از متوسط کشورهای G۲۰ عقب‌تر است. از جمله نقاط قوت ترکیه می‌توان به رشد سریع اعتبارات و افزایش وام‌های بانکی به کسب‌وکارهای کارآفرین، بهبود مداوم مقررات شروع کسب‌وکار و برنامه‌های حمایتی دولت برای بنگاه‌های نوپا اشاره کرد. براساس مطالعات انجام‌شده مشوق‌های دولتی برای کارآفرینی در ترکیه به‌دنبال کمک به شرکت‌ها در مرحله اولیه تاسیس و سپس توسعه شرکت‌ها در مرحله ثانویه است. یافته‌ها در ترکیه نشان می‌دهد که در سال ۲۰۱۴، بیشتر شرکت‌های بزرگ ترکیه‌ای صادرکننده بوده‌اند. در واقع صادرات سبب جهانی شدن، بهبود قدرت رقابت و کسب فرهنگ کسب‌وکار کشورهای توسعه یافته می‌شود. به‌طور تقریبی ۳۱ درصد از کارآفرینان در ترکیه صادرکننده هستند. آمار همچنین نشان می‌دهد که تنها ۳۹ درصد از شرکت‌های کوچک صادرکننده هستند؛ در حالی‌که ۸۱ درصد از شرکت‌های بزرگ در امر صادرات فعال هستند.

از سوی دیگر بهبود محیط کسب‌وکار از دیگر عوامل موثر در ظهور و پیشرفت کارآفرینی در کشورها است. ترکیه با درک این مهم، تلاش‌های زیادی را برای بهبود شاخص‌های محیط کسب‌وکار در کشور انجام داده است. از سال ۲۰۱۱، زمان شروع یک کسب‌وکار در ترکیه به ۶ روز کاهش پیدا کرده که در واقع در بین کشورهای G۲۰ کمترین است. براساس گزارش انجام کسب‌وکار جهانی در سال ۲۰۱۷، ترکیه فرآیندهای ثبت (ثبت مالیات، ثبت تامین اجتماعی، ارائه گواهینامه) را آسان‌تر کرده است. براساس همین گزارش سیستم پرداخت مالیات هم از طریق ایجاد و تقویت سیستم‌های الکترونیکی در این کشور تسهیل شده است. از دیگر اقدامات دولت ترکیه کاهش حداقل سپرده مورد نیاز نزد بانک‌ها برای گرفتن وام برای کارآفرینان است. این پول باید قبل از ثبت‌نام یا حداکثر سه ماه بعد از آن به بانک‌ها داده شود.

در زمینه دسترسی به منابع مالی، نظرسنجی‌ها نشان می‌دهد این کشور در بهبود طرح‌های دولتی مبتنی بر ارائه منابع مالی پیشرفت بیشتری از سایر همتایان خود در گروه G۲۰ داشته است. همچنین پیشرفت قابل ملاحظه‌ای در دسترسی به منابع مالی برای مشتریان و تامین‌کنندگان به‌وجود آمده که خود حاکی از اهمیت منابع مالی غیربانکی در تامین مالی کارآفرینان در این کشور است.

در زمینه فرهنگ کارآفرینی نکته جالب توجه آن است که ترکیه بیشترین موفقیت را در میان کشورهای گروه ۲۰ G در زمینه بهبود چهره کارآفرینی از طریق ایجاد تصویر مثبت از کارآفرینان در آموزش داشته است. این مهم در ترکیه با استفاده مناسب از رسانه‌های گروهی و دانشگاه‌ها به انجام رسیده است. چشم‌انداز ترکیه در زمینه مالیات و مقررات هم بسیار مثبت است. گرچه هنوز راه درازی برای رسیدن به وضعیت بهینه وجود دارد، اما پاسخ‌دهندگان محلی در ترکیه نسبت به پیشرفت‌های اخیر در مقررات، مالیات‌ها و مشوق‌های نوآوری بسیار خوش‌بین هستند. همچنین در بخش مالیات‌ها و مقررات، مشوق‌های مالیاتی دولتی ترکیه در بخش نوآوری از جمله موثرترین سیاست‌های دولتی در میان کشورهای ۲۰ G طبقه بندی شده است. در این راستا ترکیه بعد از برزیل و فرانسه بیشترین تاثیر را از این مشوق‌ها داشته است. در زمینه آموزش و پرورش، نشانه‌هایی از پیشرفت در سطح دبیرستان‌ها در این کشور دیده می‌شود. یکی از اقدامات مناسب دولت ترکیه در این راستا اختصاص کرسی‌های بیشتر در دانشگاه‌ها و مدارس کسب‌وکار به رشته کارآفرینی است.

در زمینه حمایت‌های هماهنگ از نظر کارآفرینان در کشورهای گروه ۲۰ G مراکز رشد کسب‌وکار مهم‌ترین ابزار حمایتی از رشد درازمدت فعالیت‌های کارآفرینی است. برخی از شرکت‌های بزرگ در ترکیه از برنامه‌های رشد شرکت‌های نوپا و مراکز رشد کسب‌وکارها در این کشور حمایت مالی می‌کنند. زمانی‌که از کارآفرینان در ترکیه پرسش می‌شود که چه نوع طرح‌های سازمانی دولتی برای شکوفایی کارآفرینان محلی مورد نیاز است، بیشتر آنها بر برنامه‌های شرکت‌های نوپا نظیر تضمین نقدینگی، تامین مالی سرمایه شرکت، تامین مالی بدهی، مشوق‌های مالیاتی به همراه مشاوره و آموزش‌های تخصصی تاکید دارند. از دیگر نقاط قوت ترکیه افزایش تعداد مراکز رشد کسب‌وکار و ساختارهای مشابه آن برای حمایت از برنامه‌های نوآورانه کارآفرینی در این کشور در سال‌های اخیر است. برنامه‌های حمایتی ترکیه برای مراکز رشد کسب‌وکار، در واقع به منظور افزایش بهره‌وری و کارآمدی این مراکز است. دولت حمایت‌های مالی را در اشکال تامین هزینه‌های ثابت و شرکتی برای این مراکز ارائه می‌کند. تجربه ترکیه همچنین نشان می‌دهد که سازمان‌های دولتی باید با انجمن‌ها، اتاق‌های بازرگانی و دانشگاه‌ها در زمینه مشوق‌های کارآفرینان نظیر برنامه حمایتی از سرمایه‌های مخاطره‌پذیر در بخش فناوری همکاری کنند. در برنامه‌های حمایتی از کارآفرینان، از خدمات سازمان‌ها و انجمن‌های بخش‌خصوصی می‌توان در زمینه انتخاب، بازبینی و ارزیابی پروژه‌ها بهره‌برداری کرد. علاوه بر آن مطالعات نشان می‌دهد که سیاست‌های پارک‌های فناوری دولت ترکیه موفق بوده و محیط اقتصادی و فرهنگی- اجتماعی که در آن فعالیت‌های تحقیق و توسعه و نوآورانه بسط و توسعه یابد در حال حاضر در ترکیه در دسترس است.

از دیگر برنامه‌های حمایتی دولت ترکیه از کارآفرینان می‌توان به تامین سرمایه کارآفرینان فعال در کسب‌وکارهای با فناوری بالا (وزارت علوم، صنعت و فناوری این برنامه حمایتی را به منظور تامین سرمایه برای کارآفرینان جوان تهیه کرده است)، برنامه حمایتی انتقال فناوری (هدف از این برنامه کمک به تجاری‌سازی نتایج تحقیقاتی است که به شکل عمومی تامین مالی شدند)، پارک‌های فناوری (این پارک‌ها مشوق‌های مالیاتی گسترده‌ای را برای ۱۷۰۰ شرکتی که در بخش فناوری بالا در ترکیه فعالیت می‌کنند ارائه می‌کنند)، برنامه حمایت از شرکت‌های نوظهور در بازار بنگاه‌های کوچک و متوسط (این برنامه به کسب‌وکارهای کارآفرینی که سهام آنها در بازار بورس عرضه شده، کمک می‌کند که از منابع مالی موجود در بازار سرمایه بهره‌برداری کنند)، رژیم جدید مشوق‌های سرمایه‌گذاری (دولت ترکیه، سیستم مشوق‌های سرمایه‌گذاری خود را به منظور ترغیب سرمایه‌گذاران برای مشارکت در فعالیت‌های با فناوری بالا و صادرات محور بازبینی کلی کرده است. رژیم جدید شامل ۴ برنامه عمومی، منطقه‌ای، در اندازه بزرگ و استراتژیک است) و برنامه جهانی کارآفرینی ترکیه (هدف از این برنامه شکوفایی فضای کارآفرینی در این کشور است وبرای رسیدن به این هدف، طیف وسیعی از سازمان‌ها از بخش‌خصوصی، جامعه مدنی، دانشگاهیان در داخل ترکیه و ایالات‌متحده با این برنامه همکاری می‌کنند) اشاره کرد.