دنیای اقتصاد: موافقت‌نامه‌های تجارت ترجیحی و آزاد، به‌عنوان ابزاری مهم در خدمت تجارت خارجی کشورها قرار گرفته که موجب ارتقای صادرات و بالا رفتن کیفیت واردات می‌شوند. از این رو، ایران نیز طی این سال‌ها تلاش کرده، موافقت‌نامه تجارت ترجیحی و آزاد را با ۹ شریک تجاری خود، از جمله «جمهوری ازبکستان، پاکستان، تونس، کوبا، بوسنی هرزگوین، قرقیزستان، بلاروس، ترکیه و افغانستان»، به امضا برساند که سهم کشورهای ترکیه و پاکستان از تجارت با ایران به ترتیب ۸۰ درصد و ۱۶درصد بوده و هفت کشور دیگر کمتر از ۴ درصد سهم دارند. بررسی‌ها نشان می‌دهد، سهم شرکای ترجیحی از کل ارزش تجارت کالایی ایران از ۷/ ۳ درصد در سال ۱۳۸۳ به ۵/ ۸ درصد در سال ۱۳۹۲ افزایش و در سال ۱۳۹۴ به ۳/ ۷ درصد رسیده است. بنابراین، اجرای موافقت‌نامه‌های ترجیحی با شرکای طبیعی ایران، آثار مثبت تجاری بیشتر و مستمری برای ایران به همراه دارد. چراکه با وجود آثار منفی تحریم‌ها علیه ایران، ارزش تجارت ترجیحی با پاکستان و ترکیه روند مثبتی داشته و برخلاف آنها تجارت با ۶ کشور دیگر به شدت کاهش یافته است. در همین راستا، کمیسیون توسعه صادرات اتاق ایران، طی گزارشی، به بررسی روند تجارت ترجیحی و غیرترجیحی ایران در طول یک دهه گذشته و آنالیز روند تجارت کشور در قبل و بعد از انعقاد موافقت‌نامه‌های تجاری با کشورهای مختلف پرداخته است. همچنین پیشنهادهای کلیدی برای استفاده حداکثری از موافقت‌نامه‌های تجاری، نیز مطرح شده است.

تجارت آزاد

گزارش پیش‌رو، روند تجارت ایران با کشورهای مذکور را به تفکیک اقلام ترجیحی و غیرترجیحی در قبل و پس از اجرای موافقت‌نامه‌ها مورد بررسی قرار داده و به تحلیل و ارزیابی عملکرد موافقت‌نامه‌های تجارت ترجیحی، طی دوره ۱۳۹۴-۱۳۸۳ می‌پردازد. طبق گزارش دبیرخانه سازمان تجارت جهانی تا سال ۲۰۱۶، وجود حدود ۶۳۵ موافقت نامه به اطلاع این سازمان رسانده شد که تعداد ۴۲۳ مورد آن امضا و لازم‌الاجرا شده و در این بین تعداد ۲۶۷ مورد نیز اجرایی شده‌اند. ایران جزو معدود کشورهایی است که کمترین فعالیت را در حوزه اجرای موافقت‌نامه‌های دو و چندجانبه تجاری دارد. به‌طوری که از سال ۱۳۸۴ تاکنون، ایران با ۹ کشور «جمهوری ازبکستان، پاکستان، تونس، کوبا، بوسنی هرزگوین، قرقیزستان، بلاروس، ترکیه و افغانستان»، موافقت‌نامه تجارت ترجیحی دوجانبه و همچنین از سال ۱۳۸۷ با کشور سوریه موافقت‌نامه تجارت آزاد، دوجانبه منعقد و اجرایی کرده است. از سویی، موافقت‌نامه تجارت ترجیحی با قرقیزستان اخیرا لغو شده که دلیل این امر عضویت این کشور در «اتحادیه اقتصادی اوراسیا» عنوان شده است. امتیازات تعرفه‌ای به‌طور یک‌طرفه از سوی ایران به «بلاروس و افغانستان» اعطا شده و هیچ‌گونه تخفیف تعرفه‌ای از سوی کشور مذکور به ایران داده نشده است.

براساس این تحلیل، در حال حاضر از کل ۱۸۷۲ کالای صادراتی ایران، در سطح کدهای هشت رقمی، به کشورهای دارای موافقت‌نامه دوجانبه با ایران، حدود ۴۳۶ کالا ترجیحی و ۱۴۳۵ کالای غیرترجیحی در فهرست کالاهای صادراتی ایران قرار دارند. همچنین از کل ۳۵۸۸ کالای وارداتی، تعداد ۲۷۹ کالای ترجیحی و ۳۳۰۹ کالای غیرترجیحی در فهرست کالاهای وارداتی ایران از کشورهای مذکور قرار دارد. در سال‌های اخیر به‌طور متوسط سهم مجموع ۹کشور دارای موافقت‌نامه تجاری با ایران از کل تجارت ایران حدود ۸ درصد است که سهم ترکیه ۴/ ۶ درصد، پاکستان ۳/ ۱ درصد و ازبکستان ۳/ ۰ درصد و ۶ کشور دیگر در مجموع ۴/ ۰ درصد است. سهم شرکای ترجیحی از کل ارزش تجارت کالایی ایران از ۷/ ۳ درصد در سال ۱۳۸۳ به ۵/ ۸ درصد در سال ۱۳۹۲ افزایش و در سال ۱۳۹۴ به ۳/ ۷ درصد رسیده است. ارزش تجارت ایران با «ترکیه» به سقف ۵میلیارد و ۹۰۰میلیون دلار طی سال‌های اخیر رسیده است، از این لحاظ، «پاکستان» در رتبه بعدی قرار دارد؛ ارزش تجارت ایران با پاکستان در سال‌ ۱۳۹۳ حتی به بیش از یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون دلار رسیده بود. «سوریه و ازبکستان» با اختلاف زیاد نسبت به دو شریک قبلی در بهترین عملکرد تجاری، به ترتیب با ارزش تجارت معادل ۵۵۳ و ۲۷۴ میلیون دلار در رتبه‌های سوم و چهارم قرار دارند. پنج شریک تجاری دیگر به دلیل ارزش تجارت پایین، جایگاه در خور توجهی در بین شرکای تجاری ترجیحی ایران ندارند. هرچند ارزش تجارت ایران با تونس در سال ۱۳۸۷ به سقف ۲۹۴ میلیون دلار نیز بالغ شده، اما در سال‌های دیگر، سطح تجارت بسیار پایین و زیر ۱۰۰میلیون دلار بوده است. همچنین طی سال‌های اخیر از لحاظ صادرات، «ترکیه» با ماکزیمم میزان یک میلیارد و ۹۷۶ میلیون دلار مهم‌ترین بازار صادراتی و کشورهای «پاکستان» با ۹۷۱ میلیون دلار و «سوریه» با ۵۲۴ میلیون دلار در رتبه‌های بعدی قرار دارند. از لحاظ واردات، «ترکیه» با فاصله زیادی نسبت به دیگر شرکا و با ارزش واردات معادل ۳ میلیارد و ۸۷۳ میلیون دلار، مهم‌ترین شریک ایران در بین کشورهای دارای موافقت‌نامه با ایران، محسوب می‌شود.

روند تجارت ترجیحی و غیرترجیحی ایران

بررسی‌ها نشان می‌دهد، ایران در مورد همه شرکای ترجیحی به جز بلاروس و افغانستان، تعرفه‌های ترجیحی هم در صادرات و هم در واردات برقرار کرده است. در مورد موافقت‌نامه تجارت ترجیحی میان ایران و بلاروس، از کشور مذکور هیچ‌گونه امتیازات تعرفه‌ای اخذ نشده و تخفیفات تعرفه‌ای به‌طور یکطرفه به کشور مذکور اعطا شده است. بنابراین در صادرات، ایران از هفت کشور تخفیف تعرفه‌ای اخذ کرده است. از طرفی، طی دوره ۹۴-۱۳۸۳ تغییر محسوسی در سهم و جایگاه ارزش تجارت اقلامی ترجیحی مشاهده نشده است. به‌طوری که در کل تجارت ایران با شرکای ترجیحی، واردات غیرترجیحی ۴۹ درصد بیشترین سهم و پس از آن صادرات غیرترجیحی ۲۹ درصد و واردات و صادرات ترجیحی هرکدام با سهمی معادل ۱۱درصد در جایگاه‌های بعدی قرار دارند. انتظار این است که پس از اجرای موافقت‌نامه‌ها و اعمال تخفیف‌ها تعرفه‌ای، تغییری در روند تجارت حاصل شود. مقایسه ارزش صادرات اقلام ترجیحی و غیرترجیحی به شرکای ترجیحی نشان می‌دهد، ارزش صادراتی اقلام ترجیحی در قبل و بعد از اجرای موافقت‌نامه‌ها همواره کمتر از ارزش صادراتی اقلام غیرترجیحی بوده است. با وجود افزایش تعداد موافقت‌نامه‌ها و در نتیجه افزایش اقلام برخوردار از تخفیفات تعرفه‌ای طی دهه اخیر، اقلام انتخاب شده برای اخذ ترجیحات تعرفه‌ای از لحاظ تعدد و ارزش صادراتی مبتنی بر اهمیت آنها در سبد صادراتی کشور نبوده است. هرچند کالاهای دارای امتیازات ترجیحی ایران، از روند نسبتا رو به رشدی در صادرات به بازار شرکای ترجیحی برخوردار بوده، اما در مجموع با وجود افزایش تعداد موافقت‌نامه‌ها طی دهه اخیر، به دلیل پوشش ناکافی سبد صادراتی بالفعل کشور توسط اقلام ترجیحی و عدم توفیق اقلام صادراتی بالقوه برای حضور در سبد صادراتی کشور پس از اجرای موافقت‌نامه‌ها، شکاف بین ارزش صادرات اقلام ترجیحی و غیرترجیحی رو به افزایش بوده است.

ادامه در صفحه 10

برگ برنده دوره سخت تجاری