محمدرضا عابدین‌مقانکی
عضو هیات علمی موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی

پژوهشکده مطالعات اقتصادی و توان رقابتی موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی طی تحقیقات خود به بررسی نفوذ تجاری ایران در کشورهای منطقه چشم‌انداز شامل کشورهای جنوب غربی آسیا پرداخته است. براساس یافته‌های این پژوهش، سهم ایران در بازار اغلب کشورهای منطقه بسیار اندک و بالطبع توان بالفعل ژئواکونومیک ایران در منطقه جنوب غربی آسیا ضعیف است.

بررسی موقعیت ایران در 22 کشور منطقه سند چشم‌انداز، نشانگر آن است ‌که جمهوری اسلامی ایران، در بازار کشورهای افغانستان و عراق دارای بهترین موقعیت و نفوذ تجاری است و توانسته به‌عنوان سومین کشور تامین‌کننده نیاز وارداتی این دو کشور، حضور خوبی را در این بازارها به‌دست آورد. همچنین در بازار کشور ارمنستان، جایگاه چهارم و در بازار تاجیکستان و ترکمنستان در رتبه پنجم تامین‌کنندگان نیازهای وارداتی این کشورها قرار گرفته است. اما در بازار سایر کشورهای منطقه در جایگاه‌های پایین‌تری قرار دارد و موقعیتش از رتبه سیزدهم در بازار عمان تا مقام هشتادوهشتم در بازار بحرین متغیر بوده است. به‌طور دقیق‌تر وضعیت نفوذ ایران تنها در کشورهای افغانستان، عراق، ارمنستان، تاجیکستان و ترکمنستان مناسب است (این پنج کشور 4/ 5 درصد از کل واردات کشورهای مورد بررسی را از آن خود کرده‌اند) و در سایر کشورهای منطقه سند چشم‌انداز (17 کشور) که 6/ 94 درصد کل واردات کشورهای منطقه را از آن خود کرده‌اند، فاقد جایگاه مناسب است. از آنجا که ارتقای نفوذ تجاری ایران در بازار کشورهای همجوار از اهداف سیاست تجاری و در چارچوب سیاست‌های اقتصاد مقاومتی است و برپایه اهداف سند چشم‌انداز ایران در سال 1404 باید به قدرت اول منطقه‌ای تبدیل شود، در جهت نیل به چنین هدفی موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی اقدام به رتبه‌بندی بهترین کشورها برای توسعه روابط تجاری ایران با آنها کرده است. در این رتبه‌بندی متغیرهای اقتصادی در کنار متغیرهای سیاسی مورد توجه قرار گرفته است. این متغیرها عبارتند از: چهار شاخص اقتصادی شامل فرصت‌های بازار (نرخ رشد آتی GDP، سهم از بازار (نفوذ تجاری)، اندازه اقتصاد (سهم از اقتصاد جهانی) و اندازه تجارت (سهم از تجارت جهانی) و سه شاخص سیاسی (شاخص حکمرانی، شاخص نوع روابط سیاسی کشورهای منتخب با ایران و شاخص نگاه افکار عمومی کشورهای منتخب به ایران). براساس نتایج به‌دست آمده مبتنی بر اولویت‌بندی تجاری کشورهای منطقه با دیدگاه توسعه روابط تجاری، پنج کشور نخست جهت توسعه سریع‌تر روابط تجاری شامل عراق، ترکمنستان، پاکستان، ازبکستان، افغانستان هستند. کشورهای تاجیکستان، ترکیه، عربستان، قزاقستان، یمن، قرقیزستان، امارات، ارمنستان، سوریه، لبنان، گرجستان، جمهوری آذربایجان، عمان، قطر، اردن، ‌بحرین و کویت در رتبه‌های بعدی قرار دارند. این نکته را نیز باید مدنظر داشت که برقراری روابط تجاری در منطقه از ویژگی‌های مهمی برخوردار است که باید در توسعه روابط مورد توجه قرار گیرند: اول آنکه در منطقه چشم‌انداز در اغلب اقتصادها دولت بازیگر مسلط محسوب می‌شود و به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم، اقتصاد را کنترل می‌کند. همین امر باعث شده سیاست بر فضای اقتصادی حاکم شود و مناسبات اقتصادی در سایه نوع تعاملات سیاسی دولت‌ها قرار گیرد. دوم آنکه نفوذ تجاری کشورهای منطقه چشم‌انداز در بازار یکدیگر به شدت از نوع مناسبات سیاسی آنان تاثیر می‌پذیرد. از همین رو است که نفوذ تجاری ایران در کشورهایی که با آنها مناسبات سیاسی نزدیکی دارد، در قیاس با سایرین بسیار متفاوت است. در واقع می‌توان مدعی شد که نقش سیاست خارجی در توسعه نفوذ تجاری کشور در منطقه کلیدی است. براساس نتایج این مطالعه، سیاست خارجی از دو مسیر می‌تواند گسترش نفوذ تجاری کشور در منطقه را تسهیل کند. نخستین گزینه، ایجاد نوعی تغییر استراتژیک در مسیر قدرت‌یابی منطقه‌ای ایران است. روشن است که ایران در دهه‌های اخیر مسیر ژئوپلیتیک قدرت‌یابی را برگزیده و در این چارچوب نفوذ در منطقه را اولویت بخشیده است. از همین رو است که اکنون ایران، مهم‌ترین بازیگر در عرصه ژئوپلیتیک منطقه است. از دیگر سو، قدرت‌یابی ژئوپلیتیکی ایران به بهای محدود شدن برخی بازارهای منطقه و حاشیه‌نشینی کشور در ژئواکونومی منطقه بروز و ظهور یافته است، زیرا دولت‌هایی که با ایران دچار تعارض شده‌اند، بازار خود را به روی ایران بسته‌اند. رفتار اخیر دولت عربستان نمونه چنین رویکردی است. بنابراین مادامی که ایران مسیر قدرت‌یابی ژئوپلیتیکی را تداوم بخشد، رشد نفوذ تجاری این کشور در منطقه با موانع ساختاری روبه‌رو خواهد بود. به‌نظر می‌رسد، مسیر قدرت‌یابی ژئواکونومیک به معنای اولویت‌بخشی به فتح بازارها، نفوذ در ساختارهای اقتصادی و مالی کشورهای منطقه سند چشم‌انداز، به‌عنوان راهبرد بدیل در سیاست منطقه‌ای ایران باشد و تغییر در مسیر قدرت‌یابی کشور از ژئوپلیتیک به ژئواکونومیک بیشتر به تامین منافع ملی کمک خواهد کرد. اما ممکن است به دلایلی تغییر دادن مسیر قدرت‌یابی ایران از رویکرد ژئوپولیتیک به ژئواکونومی، در شرایط کنونی امکان‌پذیر نباشد. در چنین شرایطی، مسیر دومی که سیاست خارجی می‌تواند به آن واسطه در گسترش حداقلی نفوذ تجاری کشور موثر واقع شود، آن است که دیپلماسی اقتصادی بر گسترش نفوذ ژئواکونومیک در بازار کشورهایی قرار گیرد که از مناسبات نزدیک یا عادی با ایران برخوردارند. به دیگر سخن، خطوط نفوذ تجاری کشور به موازات خطوط نفوذ ژئوپلیتیک کشیده شود و ایران از نفوذی که در منطقه برخوردار است برای گسترش نفوذ شرکت‌های ایرانی در بازار این کشورها بهره گیرد. بنابراین پیشنهاد می‌شود در فاز نخست توسعه روابط با کشورهای دارای اولویت شامل عراق، ترکمنستان، پاکستان، ازبکستان و افغانستان مدنظر قرار گیرد. سپس در گام‌های آتی روابط با کشورهای دیگر گسترش یابد.

به منظور تحقق این هدف در گام بعدی، پژوهشکده مطالعات اقتصادی و توان رقابتی، ظرفیت‌های مناسب صادراتی ایران به این کشورها و کالاهای برتر برای صادرات به آنها را مشخص کرده است. نتایج نشان می‌دهد ایران در صادرات کالاهای صنعتی در بازارهای زیر دارای بیشترین ظرفیت و پتانسیل صادراتی است:

-افغانستان: انواع خنک کننده، ماشین‌‌آلات‌ سورتینگ‌، تراکتورها، ماشین‌های‌ ظرفشویی و یخچال‌‌ خانگی‌

- عراق: میله‌‌ها از آهن‌ یا از فولادهای‌ غیرممزوج، وسایط‌ نقلیه‌، برنج، انواع خنک‌کننده، تراکتور‌، ظرفشویی و روشویی‌، ماشین‌ های‌ ظرفشویی و یخچال خانگی

-پاکستان: ماشین‌های‌ رختشویی‌ خانگی، موتور سیکلت، دستگاه‌ ضبط‌ صوت‌ یا پخش‌ ویدئو، ماشین‌های‌ ظرفشویی و یخچال‌ فریزر

- ترکمنستان: اسکلت‌ فلزی‌ و اجزا و قطعات آن، میله‌ها از آهن‌ یا از فولادهای‌ غیرممزوج، لوله‌ها، وسایط‌ نقلیه‌ موتوری‌ حمل‌ونقل‌ عمومی، کفش، شیشه فلوت، لوازم بهداشتی و یخچال‌ خانگی

- ازبکستان: اجزا و قطعات‌ و متفرقات‌ وسایط‌ نقلیه‌ موتوری، الوار، شیشه‌ فلوت، وسایط‌ نقلیه‌، یخچال خانگی و ماشین‌های‌ ظرفشویی

درنهایت نتایج این مطالعه نشان می‌دهد برای نفوذ و ماندگاری در بازارهای منطقه لازم است اقدامات سیاستی زیر صورت گیرد: 1- تثبیت سیاست‌های تجاری به منظور فراهم کردن امکان برنامه‌ریزی بلندمدت برای سرمایه‌گذاران و بازرگانان، 2- ایجاد زیرساخت‌های تولید صادرات‌گرا، 3- تدوین استراتژی مناسب برای توسعه روابط سیاسی-اقتصادی با کشورهای پیرامون، 4- تدوین سند دیپلماسی اقتصادی و تبیین شفاف راهبردهای پیشبرد منافع تجاری ایران در بازار هدف با همکاری وزارت امور خارجه، 5- بهبود زیرساخت‌های سخت‌افزاری و نرم‌افزاری لازم برای توسعه بازرگانی با کشورها، 6- برخورداری از استراتژی توسعه برند ملی.