در یک میزگرد تخصصی بررسی شد
آسیبشناسی اقتصاد ایران و ترکیه
«هفته‌‌نامه تجارت‌فردا» در میزگرد خود به بررسی ریشه‌های مشکل کنونی اقتصاد ترکیه و شرایط بازگشت این اقتصاد به ریل و تفاوت آن با اقتصاد ایران با حضور محمدمهدی بهکیش و هادی صالحی‌‌اصفهانی پرداخته است. هردو اقتصاددان معتقدند مشکل امروز اقتصاد ترکیه یک خروج موقت از ریل است که بازگشت آن در کوتاه‌‌مدت و البته با هزینه اندک صورت خواهد گرفت؛ درحالی‌که وضعیت اقتصاد ایران پیچیده است و بازگشت به مسیر درست، بسیار زمان‌‌بر و هزینه‌‌بر است.
اقتصاد ترکیه به کجا خواهد رسید؟
اولین موضوعی که در این میز گرد مطرح شده آن است که با توجه به افزایش تاریخی نرخ تورم در ترکیه و مواضع تند اردوغان نسبت به مخالفان خود وضعیت اقتصاد ترکیه به کجا خواهد رسید. در این مساله هادی صالحی اصفهانی معتقد است که درست است که نرخ تورم در ترکیه بالا و فزاینده است، اما نباید این‌گونه تحلیل کرد که وضع اقتصاد ترکیه بد است. به غیر از تورم بقیه متغیرهای اقتصاد کلان مثل رشد اقتصادی و تجارت خارجی نسبت به سال گذشته بهتر شده است. با اینکه تورم ترکیه یک پدیده پولی است، اما اردوغان تصمیم گرفته است که نرخ بهره را پایین نگه دارد.ترکیه یک اقتصاد صادرات‌محور است و در سال گذشته ۲۲۰ میلیارد دلار صادرات داشته است. با کاهش ارزش لیر مساله بازپرداخت بدهی شرکت‌ها و مشکلات آنها مطرح شده است. صالحی اصفهانی دراین‌‌باره معتقد است: «مساله دیگری که اقتصاد ترکیه با آن مواجه است، بیشتر بودن واردات از صادرات و در نتیجه کسری تراز تجاری و همچنین تراز پرداخت‌‌هاست. در دو دهه گذشته سرمایه بالایی وارد ترکیه شده و سرمایه‌‌گذاری‌‌های زیادی انجام شده است. این سرمایه‌‌گذاری‌‌ها برای شرکت‌های داخلی ترکیه بدهی‌‌های خارجی ایجاد کرده و حالا با سقوط ارزش لیر، پس دادن این بدهی‌‌ها بسیار سخت شده است.
خطر کاهش همزمان ارزش پول و نرخ بهره
کاهش ارزش لیر و ناتوانی در پرداخت بدهی‌‌ها، خطرناک است؛ چون خودش می‌‌تواند به عاملی برای سقوط بیشتر ارزش لیر تبدیل شود. به‌طور خاص این شرایط در زمانی ریسک زیادی ایجاد می‌‌کند که بانک مرکزی بر پایین نگه داشتن نرخ بهره اصرار داشته باشد؛ چون باعث کاهش ورود سرمایه میشود و در نتیجه کسری تراز پرداخت‌‌ها از طریق ورود سرمایه جبران نمی‌‌شود.» همچنین او معتقد است کاهش ارزش لیر به صادرات کمک کرده است؛ اما در نهایت می‌‌تواند به بحران بینجامد. او در این‌باره می‌‌گوید: «تاثیر بد این افزایش نرخ ارز آنجاست که آن دسته از شرکت‌های ترک که وام ارزی گرفته یا جذب سرمایه خارجی داشته‌‌اند و درآمدشان به لیر است، با کاهش ارزش لیر دچار مشکل بازپرداخت شده‌‌اند. با توجه به ورود بالای سرمایه به ترکیه در سال‌های گذشته این ناتوانی در بازپرداخت و نکول بدهی‌‌ها می‌‌تواند به یک بحران تبدیل شود و اقتصاد ترکیه را در بازارهای خارجی دچار بحران اعتبار کند. در نهایت ترس از اینکه این مساله خودش باعث تحریک انگیزه مردم برای خرید ارز خارجی میشود؛ چون این بحران می‌‌تواند به کاهش ورود سرمایه و افزایش بیشتر قیمت آن منجر شود.»
تفاوت‌‌های ساختاری ایران و ترکیه
با توجه به افزایش نرخ تورم ترکیه در ماه‌های اخیر سوالی که مطرح میشود آن است که با توجه به شباهت‌‌ها و تفاوت‌‌های ساختار و عملکرد اقتصاد ایران و ترکیه، بازگشت به اصول علمی اقتصاد برای کدام کشور سریع‌‌تر و راحت‌‌تر خواهد بود؟
محمدمهدی بهکیش در این زمینه معتقد است: «ترکیه برای برگشتن به روال عادی اقتصاد، مشکلات بسیار کمتری نسبت به کشور ما دارد. اقتصاد کشور ما اگرچه مشابهت‌‌هایی ظاهری با اقتصاد ترکیه دارد، اما تفاوت‌‌های عمده و بنیادینی نیز وجود دارد که نشان می‌‌دهد می‌‌تواند زودتر به ریل اصلی خود و به اصول علمی اقتصاد برگردد.
واقعیت این است که فاصله ما با این اصول بسیار بیشتر و دورتر از فاصله اقتصاد ترکیه است. اقتصاد کشور ما متکی بر منابع نفتی است و اداره آن هم متفاوت از اقتصاد ترکیه است. ترکیه باید از فعالیت عوامل اقتصادی و ایجاد ارزش افزوده در کالا و خدمات، درآمد ایجاد کند. اگر در اقتصاد ایران اصول اقتصادی چندان رعایت نشود، با توجه به اینکه درآمد اصلی کشور از منابع زیرزمینی مانند نفت و گاز به‌دست می‌‌آید، مردم و حکومت این دوری از علم اقتصاد را بیشتر تحمل می‌‌کنند. اما در ترکیه بی‌‌توجهی به این مساله بسیار زود خودش را نشان می‌‌دهد. نکته دوم در تفاوت اقتصاد ایران و ترکیه، صنعت گردشگری است.
گردشگری در ترکیه، علاوه بر درآمدهای قابل توجه برای کشور، فرهنگ مبادله را شکل داده است. گردشگری در ترکیه فرهنگ مراوده، رفت‌‌وآمد، استفاده از امکانات تفریحی یا اوقات فراغت را ایجاد کرده که در کشور ما وجود ندارد. یعنی مردم ترکیه بسیار به این مسائل اهمیت می‌‌دهند.» همچنین وی می‌‌گوید در ترکیه از زمان آتاتورک تاکنون تا حدود زیادی وضع قوانین و مقررات به اصول سکولاریسم پایبند بوده است. علاوه بر این تفکرات چپگرایانه در ترکیه دچار تحول شده است. اما در ایران تمامی قوانین و مقررات دینی است و در بسیاری از سیاستگذاری‌‌ها که ظاهر دینی دارند مایه‌هایی از تفکرات چپگرایانه قابل مشاهده است.
تفاوت نوع واکنش به وقایع
به عقیده صالحی اصفهانی: «بین ایران و ترکیه تفاوت‌‌های عمده‌‌ای وجود دارد. یکی اینکه ذکر کردم عمده درآمدهای ما از نفت و گاز است و به همین دلیل در اقتصاد ما یارانه بسیار زیاد است. ضمن اینکه به‌دلیل شکل ساختار نظام سیاسی و اقتصادی، واکنش مردم به سیاست‌‌های دولت سریع‌‌تر از کشور ماست. در نظام سیاسی چندلایه ایران تغییرات دیرتر و بطئی‌‌تر است. درحالی‌که اردوغان باید بسیار مراقب عملکردش باشد تا انتخابات بعدی را از دست ندهد.
در کشور ما با وجود مشکلات زیادی که به‌‌واسطه تحریم به‌وجود آمده است، به‌دلیل فرهنگ ناشی از اقتصاد نفتی تغییر در رویکردها و نگاه‌ها به اقتصاد شکل نگرفته است. اقتصاد ترکیه از کنش‌‌ها و واکنش‌‌هایی مانند تحریم زود متاثر میشود و نتیجه آن در جامعه زود نشان داده میشود. بنابراین دولت باید سریع تصمیم جدید بگیرد و سیاست تازه‌‌ای اتخاذ کند. در کشور ما این فرآیند متفاوت است و در نتیجه نظام حکمرانی سیاسی می‌‌تواند پافشاری بیشتری روی سیاست‌‌های خودش داشته باشد. ما می‌‌توانیم با فروش نفت حتی در دوران تحریم تامین مالی حداقلی داشته باشیم؛ اما ترکیه باید به فکر تامین مالی مردم باشد. قیمت سوخت در ترکیه هم‌‌اکنون حدود لیتری ۲دلار است و ترکیه در سال گذشته حدود ۵۰میلیارد دلار برای سوخت هزینه کرده است. قطع شدن‌‌های مکرر گاز صادراتی ما به ترکیه هم باعث شده است که این کشور به سمت تامین گاز از آذربایجان متمایل شود. یعنی مسائلی که ما به آن اهمیت زیادی نمی‌‌دهیم در اقتصادی مانند ترکیه اهمیت زیادی دارد. در سیستم‌‌های متمرکزتر واکنش مردم کُند ظاهر میشود و چون سوپاپی برای تخلیه ندارد ظهور و بروزش هم شدیدتر است؛ اما در نظامی که بازتر است، واکنش‌‌ها سریع‌‌تر و منطقی‌‌تر اتفاق می‌‌افتد. در نتیجه به نظر من وضعیت کنونی ترکیه دیرپا نخواهد بود و زودتر از آنچه فکر می‌‌کنیم به سمت برگشت به روال عادی متمایل خواهد شد.»
تفاوت تورم و انتظارات تورمی در ایران و ترکیه
همان‌طور که منابع درآمد ایران و ترکیه متفاوت است، ریشه تورم ایران و ترکیه نیز متفاوت است. دکتر صالحی در تشریح این مساله می‌‌گوید: «نکته مهم دیگر اینکه در ایران ریشه تورم به دو مساله اصلی «کسری بودجه بالای دولت» و «نظام بانکی ضعیف و تحت کنترل دولت» برمی‌‌گردد. دولت در ایران خرجش از درآمدش بسیار بیشتر است. ترکیه چنین مشکلی ندارد و کسری بودجه برایش حل شده است. اگرچه ممکن است که در آینده پیش بیاید، اما اکنون درگیر این مشکل نیست. مردم هم در ترکیه چنین تصوری ندارند که دولت برای تامین بودجه‌‌اش در حال چاپ پول است و از این منظر اعتماد مردم خدشه‌‌دار نشده است.
در ایران چاپ پول برای تامین کسری بودجه بزرگ‌ترین عامل تورم است. انتظارات زیادی از دولت در ایران وجود دارد و دولت هم برای اینکه بتواند تعهداتش را ایفا کند، مجبور به تامین کسری با چاپ پول است که تورم ایجاد می‌‌کند. وقتی مردم می‌‌بینند دولت کسری بودجه بالایی دارد و سال آینده هم این کسری بودجه وجود خواهد داشت، انتظارات تورمی برای سال‌های آتی خواهند داشت و تصمیم‌‌هایشان را بر اساس این انتظارات اتخاذ می‌‌کنند.»
