موانع و چالشهای کلیدی صنعت پتروشیمی کشور: راهکارهای مواجهه و سازگاری
در این تحلیل، موانع و چالشهای کلیدی صنعت پتروشیمی کشور و راهکارهای مواجهه و سازگاری با آن با نگاهی به نقشآفرینی هوشمصنوعی در دو بخش «بینالمللی» و «داخلی»، ارائهشده که بخش بینالمللی در این شمارهو بخش داخلی در شمارهبعد منتشر میشود.
دشواری در تامین مالی و تجهیزات
تحریمهای بینالمللی، دسترسی صنعت پتروشیمی ایران به بازارهای مالی جهانی و واردات تجهیزات و قطعات تخصصی را محدود و تدارک قطعات و مواد شیمیایی را با تاخیرها و هزینههای بالا روبهرو ساختهاست. در حالحاضر عمده تامین مالی پروژهها با اتکا به منابع داخلی نظیر صندوق توسعه ملی، منابع بانکهای داخلی و سرمایهگذاری شرکتها صورت میگیرد که اغلب با محدودیت نقدینگی مواجهند. انتقال تجهیزات و فناوریهای پیشرفته، از جمله کمپرسورهای دور بالا، مبدلهای حرارتی خاص، کاتالیستهای تخصصی و سیستمهای کنترلی هوشمند، با موانع جدی روبهرو است. زنجیره تدارکات قطعات یدکی و مواد شیمیایی واسط برای واحدهای عملیاتی نیز در معرض تاخیرهای مکرر، هزینههای بیشتر به واسطهها، افزایش هزینه حمل و کاهش کیفیت اقلام جایگزین قرار دارد. نتیجه این وضعیت، افزایش هزینههای سرمایهگذاری و عملیاتی، افت بهرهوری تولید و افزایش ریسک شکست پروژهها است. از راهکارهای موثر در مواجهه و مدیریت این چالش، میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- تنوعبخشی به منابع تامین مالی با استفاده از ابزارهای نوین مانند صکوک پروژهای، اوراق مشارکت ارزی و صندوقهای سرمایهگذاری پروژهمحور برای جذب منابع داخلی و مشارکت بخش خصوصی.
- ایجاد«بانک توسعه صنایع انرژی ایران» با تمرکز بر تامین مالی پروژههای پتروشیمی در زنجیرههای پاییندستی و میاندستی.
- توسعه همکاریهای فناورانه منطقهای با انعقاد قراردادها با شرکتهای دانشبنیان روسی، چینی، هندی و آسیایمرکزی در حوزه تجهیزات فرآیندی و سیستمهای کنترلی برای تاسیس شرکتهای مشترک با هدف انتقال فناوری و ساخت تجهیزات در داخل کشور.
- بومیسازی هوشمند و هدفمند تجهیزات کلیدی و سیستمهای کنترل پیشرفته از طریق حمایت هدفمند از شرکتهای دانشبنیان و استفاده از هوشمصنوعی و مدلسازی دیجیتال برای شبیهسازی عملکرد تجهیزات وارداتی و طراحی جایگزینهای بومی.
- ایجاد سامانه ملی زنجیره تامین پتروشیمی با محوریت داده و هوشمصنوعی که میتواند فرآیند تامین، نگهداری و توزیع قطعات و مواد شیمیایی موردنیاز صنایع پتروشیمی را یکپارچه کرده و وابستگی به واسطههای خارجی را کاهش دهد.
وابستگی به بازارهای محدود
تحریمهای ظالمانه، فروش محصولات پتروشیمی را دشوار و ایران مجبور بهفروش محصولات خود با تخفیف و از طریق واسطهها شدهاست. این تحریمها، صنعت پتروشیمی را بهشدت به بازار چین وابستهکرده که با توجه به برنامه کشور چین برای خودکفایی در تولید محصولات کلیدی پتروشیمی، یک ریسک بلندمدت جدی برای ایران محسوب میشود. تحریمهای مالی، بیمهای و حملونقلی باعث محدودیت صنعت پتروشیمی ایران در دسترسی آزاد به بازارهای جهانی شده و ناگزیر، عمده صادرات به چند بازار محدود، بهویژه چین، متمرکز شدهاست. بیش از ۶۰درصد صادرات پتروشیمی کشور مستقیما یا غیرمستقیم راهی بازار چین میشود. این تمرکز بیشازحد، یک ریسک راهبردی بلندمدت برای تداوم صادرات و پایداری ارزی کشور ایجادکردهاست. از منظر ریسک ساختاری بلندمدت، کشور چین در دههاخیر با راهبرد «خودکفایی در صنایع بالادستی و مواد پایه» سرمایهگذاری عظیمی در ظرفیتهای تولید متانول، اوره و اُلفینها انجام داده که بهتدریج تقاضای وارداتی این کشور از ایران را کاهش خواهد داد. همچنین تمرکز صادرات بر چین موجبشده ایران در معاملات دوجانبه با این قدرت اقتصادی، از قدرت چانهزنی کمتری در موضوعات قیمتگذاری، شرایط پرداخت و بیمه محمولهها برخوردار باشد. همچنین فقدان استراتژی صادراتی منسجم باعثشده سبد صادراتی ایران از نظر تنوع بازار و محصول، شکننده و وابسته به تصمیمات طرف چینی باشد.
از راهکارهای موثر در مواجهه و مدیریت این چالش، میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- ایجاد «نقشهراه تنوع بازارهای صادراتی پتروشیمی ایران» از سوی شرکت ملی صنایع پتروشیمی.
- شناسایی و توسعه بازارهای نوظهور در جنوب و جنوبشرق آسیا (هند، اندونزی و ویتنام)، آفریقا و آمریکایلاتین از طریق دیپلماسی انرژی و توافقهای دوجانبه شامل توافقنامههای ترجیحی صادرات پتروشیمی نظیر اتحادیه اقتصادی اوراسیا و سازمان شانگهای برای تسهیل صادرات.
- استقرار پلتفرم تحلیلی مبتنی بر هوشمصنوعی برای رصد لحظهای عرضه و تقاضای جهانی، تغییر تعرفهها و پیشبینی روند قیمتها. این پلتفرم باید بهعنوان زیرساخت تصمیمگیری صادراتی برای شرکتهای ایرانی عمل کند.
- ایجاد برند تجاری واحد برای صادرات محصولات ایرانی با استاندارد کیفی یکپارچه ترجیحا از سوی انجمن صنفی کارفرمایی صنعت پتروشیمی با هدف توسعه برند ملی محصولات پتروشیمی ایران برای حضور مستقیم در بازارهای مصرفی.
- ایجاد دفاتر بازرگانی پتروشیمی ایران در بازارهای هدف با محوریت شرکت ملی صنایع پتروشیمی و انجمن صنفی کارفرمایی صنعت پتروشیمی.
- افزایش تنوع محصولات در سبد صادرات با تمرکز بر صادرات محصولات با ارزشافزوده بالا.
عدمامکان انتقال فناوریهای بهروز و توسعهیافته
به دلیل تحریمها، دسترسی سرمایهگذاران به آخرین فناوریها بهخصوص در توسعه زنجیره ارزش شامل تولید مواد شیمیایی و پلیمرهای با کارآیی بالا، محدود شدهاست.
این محدودیتها، دسترسی به فناوریهای نسل جدید فرآیندهای شیمیایی برای تولید محصولات با ارزشافزوده بالا را دشوار کردهاست، در حالیکه صنایع پتروشیمی پیشرو در جهان به سمت توسعه مواد شیمیایی خاص، پلیمرهای مهندسی با ویژگیهای تخصصی و کاتالیستهای نسل جدید با بهرهوری بالا حرکت کردهاند، بخش عمده ظرفیت تولید پتروشیمی کشور همچنان در تولید محصولات پایه مانند متانول، اوره، اتیلن و پلیمرهای عمومی خصوصا پلیاتیلن باقیماندهاست، در نتیجه شکاف فناورانه میان ایران و رقبای جهانی در حال افزایش است؛ شکافی که نهتنها ارزشافزوده تولید داخلی را محدود بلکه وابستگی به واردات مواد واسطه و مواد شیمیایی خاص را نیز تداوم میبخشد.
از راهکارهای موثر در مواجهه و مدیریت این چالش، میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- استفاده از هوشمصنوعی در طراحی فرمولاسیونها، شبیهسازی واکنشها و توسعه مواد پیشرفته بدون وابستگی مستقیم به فناوری خارجی؛ همچنین توسعه زیرساختهای دادهای برای آموزش مدلهای یادگیری ماشین در زمینه طراحی فرمولاسیون و بهینهسازی فرآیندهای شیمیایی.
- سرمایهگذاری هدفمند در توسعه فناوری بومی با حمایت از مراکز تحقیق و توسعه و شرکتهای دانشبنیان فعال در حوزه طراحی فرآیند، مواد و کاتالیست.
- دیپلماسی فناورانه هدفمند بهمنظور ایجاد پلتفرم همکاری فناورانه با کشورهای غیرتحریمی و همپیمان با تعریف پروژههای مشترک تحقیقاتی، انتقال غیرمستقیم دانش فنی و ایجاد مراکز تحقیقاتی منطقهای و نیز بهرهگیری از توافقنامههای دوجانبه با دانشگاهها و شرکتهای فناور آسیایی.
* کارشناس صنعت پتروشیمی
