شهرام شریف: سالن‌های کنفرانس CGI در چند قدمی مقر ITU (اتحادیه جهانی مخابرات) و دیگر نهادهای سازمان ملل در ژنو واقع هستند. طی چهار روزگذشته تمامی سالن‌های آن مملو از نمایندگانی از نهادهای غیر دولتی، نمایندگان دولتی، بخش خصوصی و کارشناسان و متخصصان عرصه ICT بودند. هدف همه آنها یک چیز بود: به نتیجه رساندن بحث‌های روی زمین مانده اجلاس جامعه اطلاعاتی WSIS و از همین رو اجلاس اخیر WSIS+۱۰ نام گرفته بود.

۱۰ سال پس از آغاز اجلاس جامعه اطلاعاتی در ژنو (اجلاس سران ۲۰۰۳) و تونس (اجلاس سران ۲۰۰۵) و برگزاری صدها جلسه، کنفرانس و رویداد حالا جهان در اندیشه کسب توافق کتبی بر سر موضوعاتی بود که تکنولوژی‌های ارتباطی و اطلاعاتی پیش روی همه گذاشته است. موضوعاتی از قبیل توسعه زیرساخت‌های ارتباطی، دسترسی به اطلاعات و دانش، تنوع فرهنگی و جنسیتی، آزادی ارتباطی رسانه‌ها، امنیت ارتباطات، آموزش الکترونیکی، رفع شکاف دیجیتالی، دسترسی روستاییان به ICT و... به رغم اینکه سازمان‌ ملل متحد و نهادهای زیرمجموعه آن عمدتا برنامه‌های بین‌المللی خود را از طریق دولت‌ها پیش می‌برند، اما شاید این برای نخستین بار بود که تقریبا همه ذی‌نفعان بحث جامعه اطلاعاتی وتوسعه ICT در جهان برای یک توافق جهانی گردهم آمده‌ بودند. این مزیت اما یک چالش مستتر را در خود داشت، ناهمگونی. با اینکه اسناد جامعه اطلاعاتی در پوششی از جملات و کلمات مثبت، کلی و پرمعنی راه را برای یک توافق سریع باز کرده بود، اما اختلاف‌نظرها که پیش از سال ۲۰۰۳ شروع شده بود تا روزهای آخر اجلاس WSIS+۱۰ هم ادامه داشت. تحولات بزرگ جهانی، جنگ‌ها، اختلاف‌‌نظرها، سیاست‌بازی‌ها، منافع ملی و تضادهای توسعه‌ای جهان را حتی بر سر بدیهی‌ترین اصول و سالم‌ترین راه‌های توسعه هم به تضاد وامی‌داشت. با این حال سازمان ملل متحد و بازوی اجرایی اجلاس یعنی اتحادیه جهانی مخابرات تمام تلاش خود را برای یک پایان‌بندی شیرین باتوافقنامه ۱۱ بندی به‌کار بست.

گذشته‌ای پر چالش

۱۱ بند از برنامه عمل (Action Plan)، باقی مانده از اجلاس یک دهه قبل ژنو و تونس پیش روی همگان است. حمدان توره دبیرکل ITU که حالا و ظاهرا در روزهای پایان مسوولیتش در مهم‌ترین نهاد ارتباطی سازمان ملل مسوولیت پایان‌بندی و به نتیجه رساندن اجلاس WSIS را پیش روی خود دارد تمام تلاشش را به‌کار بسته تا توافق کشورها روی همه این بندها را کسب کند و آنها را در یک سند نهایی به جهان اعلام کند. پیش از این و طی سال‌های قبل موضوعات پرچالش بسیاری از دستور کار خارج و برای بررسی‌های بیشتر به رویدادهای کوچک و کم اهمیت‌تر سپرده شده‌اند. موضوعی چون راهبری اینترنت (Internet Governance) یکی از آنها است. در سال ۲۰۰۳ زمانی که برخی کشورهای در حال توسعه جهان فرصت صحبت و اختیار تصمیم‌گیری درباره راهبری اینترنت را یافتند بحث‌های جدیدی را پیرامون این موضوع مطرح کردند که به هیچ وجه خوشایند کشورهای غربی که هم‌اکنون زیرساخت‌های اینترنتی جهان را در اختیار داشتند نبود. کشورهایی چون برزیل، کوبا و ایران با حمایت‌هایی از چین و برخی کشورهای آفریقایی از حامیان تغییر وضع فعلی مدیریت اینترنت بودند. چیزی به این معنی که منابع اینترنتی مانند روت‌سرورها، نهادهای مقررات‌گذار و تصمیم‌ساز (مانند آیکن) زیر نظر یک نهاد بین‌المللی مانند ITU اداره شوند. آنها اعتقاد داشتند که اگر اینترنت یک شبکه آزاد است باید منابع آن نیز توسط همه کشورها اداره شود.

خروج بحث پرچالش راهبری اینترنت

جهان در حال توسعه حالا حق خود را از جهان توسعه یافته در بخش ICT طلب می‌کرد. «اگر اینترنت مال همگان است پس نقش ما چیست؟» این خواسته اما برای طرف مقابل قابل پذیرش نبود. ساختار آزادانه اینترنت پس از تولد و توسعه و کاربرد نظامی‌اش از سال‌ها قبل تلویحا به بخش خصوصی یا غیر دولتی سپرده شده بود، توسعه روزافزون و موفقیت و مزیت‌های آن برگ برنده کشورهای غربی در مذاکرات بود. چیزی که نهادهای غیردولتی و بخش خصوصی را هم پشت آنان قرار می‌داد، آنها معتقد بودند دست‌بردن در ساختار اینترنت و دولتی کردن آن سرانجامی ندارد. در این میان محدودیت‌های اینترنتی داخلی و ضعف‌های توسعه‌ای که کشورهای در حال توسعه با آن دست به گریبان بودند، بزرگ‌ترین پاشنه آشیل آنان بود. تحلیل‌های مقابل به این سمت و سو کشیده شد که عمده کشورهایی که در جست و جوی تغییر ساختار فعلی اینترنت هستند خود محدود‌کننده اینترنت‌ هستند و در صورت داشتن فرصت و قدرت این را به تمام جهان تسری می‌دهند. حمدان توره در جلسه مطبوعاتی خود در اجلاس WSIS+۱۰ هم با کنایه درمورد راهبری اینترنت صحبت کرد و گفت: من به کشورهایی که در مورد راهبری اینترنت صحبت می‌کنند می‌گویم بیایید اول درباره توسعه خود اینترنت صحبت کنیم. جایی که هنوز بسیاری از کشورها (از جمله کشورهای معترض به وضعیت فعلی راهبری اینترنت) هنوز در آن ضعف‌های زیادی دارند. ایجاد شبکه‌ای از هراس در کنار نفوذ و فشار دیپلماتیک کشورهای غربی و به‌خصوص آمریکا بحث پرچالش راهبری اینترنت را از مجموعه بحث‌های اصلی WSIS جدا کرد و به مسیری بی‌خطرتر و کم اهمیت‌تر کشاند.

تضادهای ادامه دار و مسیرهای پیش رو

حتی توافق روی ۱۱ بند نسبتا کم خطر باقی مانده از برنامه عمل اجلاس WSIS+۱۰ هم بی چالش نبود. طی ۱۰ سال اتفاق‌های مهمی در عرصه ICT و اینترنت رخ داده بود و نقش و جایگاه و توجه کشورها هم تغییر پیدا کرده بود. بمب‌های بزرگی مانند رسوایی‌های ادوارد اسنودن منفجر شده بود و پرده‌های بسیاری را از نقش و فعالیت کشورها و حتی جاسوسی از متحدان کنار زده بود. حالا حتی کشورهای اروپایی هم در این سال‌ها روی شبکه‌های اختصاصی و ملی سرمایه‌گذاری می‌کردند تا از گزند شنود و سرقت اطلاعات در امان باشند. همین تحولات روی مسیر مذاکرات اجلاس هم موثر بود، به عنوان نمونه بند C۵ برنامه عمل که به ایجاد ساختارهای امنیتی ICT اختصاص داشت یا C۹ که روی توسعه آزادانه و حمایت از رسانه‌ها تا پیش از آغاز اجلاس محل بحث و جدل غربی‌ها و کشورهای در حال توسعه بود. با همه اینها اما سرانجام اتحادیه جهانی مخابرات با جمع‌بندی توانست سند نهایی را ارائه کند. حالا و پس از ۱۰ سال جنگ بر سر کلمات این سند و برخی برنامه‌های دیگر به مجمع عمومی سازمان ملل ارجاع می‌شود تا در آنجا درباره آینده WSIS و اسناد آن تصمیم‌گیری کنند.

ایران و اجلاس WSIS+۱۰

ایران از نخستین‌ روزهای آغاز بحث WSIS از مهم‌ترین کشورهای علاقه‌مند به موضوع جامعه اطلاعاتی بوده است. حضور رئیس‌جمهور وقت محمد خاتمی در اجلاس ژنو و نمایندگان ارشد دولت در کنار گروه بزرگی از جامعه مدنی، ‌بخش خصوصی و رسانه‌ها در اجلاس‌های مقدماتی و بعد از آن نشاندهنده علاقه‌مندی ایران برای یک حضور جهانی در این عرصه بود. در سال ۲۰۰۵ اما احمدی‌نژاد به‌رغم اینکه گروه محافظانش را به اجلاس سران تونس فرستاده بود خود در این اجلاس حاضر نشد و طی هشت سال عملا دولت او چندان علاقه‌ای به مشارکت در بحث‌های پیرامون جامعه اطلاعاتی نشان نداد. از یکسال قبل اما با فعال شدن دیپلماسی خارجی، حالا موضوع جامعه اطلاعاتی هم از سوی وزارت ارتباطات و هم وزارت خارجه مشارکت فعالی را در بحث‌های WSIS شاهد بوده است. برگزاری چندین رویداد اختصاصی توسط بخش‌های دولتی و خصوصی ایرانی در این اجلاس و حضور برخی متفکران و چهره‌های دانشگاهی در کنار وزیر ارتباطات و برخی معاونانش حالا چهره جدیدی از ایران را به همگان نشان داده است. محمود واعظی در سخنرانی خود در اجلاس بر این نکته تاکید کرد که جامعه اطلاعات مردم مدار، دربرگیرنده و توسعه‌محور می‌تواند در دسترسی به اهداف توسعه‌ای مورد توافق بین‌المللی، شامل بیانیه هزاره موثر واقع شود و باید به‌منظور پاسخگویی به چالش‌های جدید حاصل از فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات، نقش‌اش را در برنامه توسعه‌ای پس از ۲۰۱۵ حفظ کند. در گرمای بی سابقه ژنو حالا شهری که از یکسو شاهد تلاش‌هایی برای پیشبرد مذاکرات هسته‌ای ایران و کشورهای غربی است به نوعی در متن مذاکرات غیرهسته‌ای و پیرامون موضوعی چون ICT هم شاهد حضور فعالانه ایرانی‌ها است.

توافق بزرگ جهانی برای توسعه ICT