م.ر.بهنام رئوف «فضاهای مجازی ابزارند و هر ابزاری می‌تواند تهدید یا فرصت باشد. داروها برای درمان بیماری ساخته می‌شوند ولی می‌شود با آنها خودکشی هم کرد. این ابزارها در ضمن ناگزیر هم هستند. من یادم می‌آید که حتی آیت‌الله هاشمی رفسنجانی هم شبکه‌هایی مثل فیس‌بوک را پدیده‌ مبارکی خوانده بودند.
واقعا هم همین‌گونه است. در همه تاریخ، به نظر من از ابزارها بیشتر استفاده مثبت شده تا استفاده منفی. شما نگاه کنید ببینید از انرژی هسته‌ای فقط دو بار برای کشتار گسترده استفاده شده است، ولی امروز بیش از ۴۰۰ نیروگاه هسته‌ای در جهان برق تولید می‌کنند و انرژی هسته‌ای در کشاورزی، صنعت و… کاربرد دارد. مگر جهان با انفجار بمب اتمی، کل انرژی هسته‌ای را کنار گذاشت؟ نه.»
این جملات بخشی از گفت‌وگوی دکتر حسن روحانی، یازدهمین رییس‌جمهور کشورمان با هفته نامه چلچراغ است. موضعی شفاف در مورد شبکه‌های اجتماعی و بحث فیلترینگ که این روزها با روی کار آمدن دولت یازدهم این موضوعات بار دیگر داغ شده و به عنوان یکی از موارد مورد مطالبه مردم و رسانه‌ها از ریاست جمهوری تبدیل شده است. البته آقای روحانی در اولین گفت‌وگوی مطبوعاتی خود بعد از پیروزی در انتخابات با اشاره به شور و شوق جوانان در شبکه‌های اجتماعی آن را ستود و عنوان داشت که این شور و شوق جوانان و حضور مردم در پای صندوق رای پشتوانه مردم سالاری است.

زیرزمینی‌های اجتماعی
شبکه‌های اجتماعی، اما در ایران بعد از انتخابات سال ۸۸ فراز و نشیب‌های بسیاری را طی کرده است. هر چند که پیش از ظهور و رشد فیس‌بوک در اوایل دهه ۸۰ نیز شبکه اجتماعی اورکات که در ایران طرفداران بسیاری داشت و حتی بعد از آمریکا و برزیل، ایران سومین کشور از نظر تعداد اعضا در این شبکه بود نیز به محاق فیلتر رفت. فیس‌بوک، اما در روزهای ابتدای حضورش در ایران و بعد از کسب اعضای بسیار در ماه‌های نزدیک به انتخابات ۸۸ فیلتر شد. فیلتری که به فاصله چند روز و با دستور مستقیم محمود احمدی‌نژاد رفع شد، اما پس از آن و به دنبال حوادث پس از انتخابات ۸۸ باری دیگر فیلتر شد. اما در این مدت، اظهارنظرهای متفاوتی در مورد فیس‌بوک صورت گرفته است. به عنوان مثال دبیر شورای عالی فضای مجازی در اولین گفت‌وگوهای خود اعلام کرده بود که شاید فیلترینگ این سایت برطرف شود، البته او به شکل کلی سیستم فیلترینگ فعلی را مناسب ندانست. فیس‌بوک، اما تنها شبکه اجتماعی نیست که وارد لیست فیلترینگ ایران شده است. به شکل کلی هر شبکه اجتماعی‌ای که روی کار می‌آید بعد از استقبال از سوی کاربران ایرانی به سرنوشت این سایت دچار می‌شود. توئیتر، فیلکر، گوگل پلاس، اینستاگرام، فورسکوئر و... سایت‌هایی هستند که همه به نوعی بر معماری شبکه‌های اجتماعی بنیانگذاری شده‌اند و البته همگی در ایران فیلتر هستند. این شبکه‌ها در حالی از دسترس خارج می‌شوند که سایت‌های مشابه و شبکه‌های اجتماعی ایرانی با رویکردی مشابه به راحتی در کشور فعالیت می‌کنند. شبکه اجتماعی کلوب که سابقه بسیار طولانی در زمینه شبکه‌های اجتماعی ایرانی دارد و اکنون نیز شبکه اجتماعی فیس نما که حتی در انتخاب نام نیز سعی به کپی کردن نام فیس‌بوک را داشته است از جمله شبکه‌های اجتماعی هستند که به نوعی با رویکرد ملی به راحتی در کشور فعالیت می‌کنند.

شبکه اجتماعیچه کارکردی دارند؟
شبکه‌های اجتماعی این روزها نقش بسیار بالایی در تعامل افراد با یکدیگر و حتی حوزه‌های تجاری مختلف با مشتریانشان و نیز سیاستمداران و هنرمندان و ورزشکاران با طرفداران خود دارند. شبکه اجتماعی ساختاری اجتماعی است که از گره‌هایی(که عموما فردی یا سازمانی هستند) تشکیل شده است که توسط یک یا چند نوع خاص از وابستگی به هم متصلند.
برخلاف تحلیل‌هایی که بر نقاط ضعف و احتمالا کارکردهای منفی و هنجارهای اجتماعی شبکه‌های اجتماعی استوارند، اما آنالیز شبکه‌های اجتماعی به بررسی وسعت تاثیرگذاری ساختار و ترکیب رشته‌ها بر هنجارها می‌پردازد.
آنالیز شبکه‌های اجتماعی چشم‌انداز متناوبی را ایجاد می‌کند که در آن خواص افراد نسبت به ارتباطات و رشته‌های میان آنها در شبکه از اهمیت کمتری برخوردار است. شبکه‌های اجتماعی برای بررسی چگونگی تاثیرات متقابل میان تشکیلات، توصیف بسیاری از اتصالات غیررسمی که مجریان را به یکدیگر متصل می‌کند نیز مورد استفاده قرار گرفته‌ است و در این زمینه‌ها نیز به خوبی برقراری ارتباطات فردی میان کارمندان در سازمان‌های مختلف عمل می‌کند. شبکه‌های اجتماعی نقش کلیدی در موفقیت‌های تجاری و پیشرفت‌های کاری ایفا می‌کنند. شبکه‌ها راه‌هایی را برای شرکت‌ها فراهم می‌کنند که اطلاعات جمع‌آوری کنند، از رقابت بپرهیزند و حتی برای تنظیم قیمت‌ها و سیاست‌ها با هم تبانی کنند.

مسوولان ایرانیدر شبکه‌های اجتماعی
در ایران اما همانطور که گفته شد استفاده از شبکه‌های اجتماعی جهانی از راه قانونی و عادی غیرممکن است. اما در عین حال قانونی مبنی بر جرم بودن عضویت در فیس‌بوک وجود ندارد. فقط از آنجا که برای استفاده از این شبکه‌های اجتماعی کاربران ناچار به استفاده از ابزارهایی هستند که به نوعی فیلترینگ کشور را دور می‌زند و استفاده از این ابزار نیز جرم تلقی می‌شود به نوعی شائبه غیرقانونی بودن استفاده از شبکه‌های اجتماعی وجود دارد.
با این حال اما در چند سال گذشته برخی از مقامات رسمی کشور در این فضا‌ها حضور گسترده‌ای پیدا کرده‌اند. از حضور در توئیتر و اینستاگرام گرفته تا فیس‌بوک. هر چند که در بدو حضور مسوولان به نظر می‌رسید که این حضور از سوی طرفداران آنها باشد، اما انتشار موادی چون عکس یا فیلم‌های اختصاصی نشان داد این اکانت‌ها واقعا از سوی نزدیکان مقامات مدیریت می‌شوند. در عین حال این ارتباط نیز هیچ گاه تکذیب نشد.
حتی برخی از خبرگزاری‌های رسمی و دولتی نیز که خود از مخالفان شبکه‌های اجتماعی هستند در پایین مطالب خود لینک اشتراک گذاری مطالبشان در شبکه‌های اجتماعی چون توئیتر و فیس‌بوک را قرار داده‌اند. البته از آنجا که بر اساس قانون لینک دادن به این شبکه‌ها خود غیرقانونی بوده و می‌تواند منجر به فیلتر شدن این رسانه‌ها شود در نتیجه این گونه موارد تنها با‌ آی پی‌های خارجی یا با استفاده از فیلتر شکن قابل مشاهده است. به بیانی دیگر فقط مخاطبان خارج از ایران هستند که می‌توانند این لینک‌ها را ببینند و نه مخاطبان داخلی.
در کنار این موضوع اما برخی دیگر از مسوولان نیز به شکل رسمی در شبکه‌های اجتماعی حضور دارند. هر چند که ممکن باشد صفحه یا حساب کاربری آنها از سوی فرزندان، نزدیکان یا کارمندان آنها اداره و به روز رسانی شود. از جمله این افراد می‌توان به محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه دولت جدید اشاره کرد. حتی حسن روحانی نیز در فیس‌بوک چندین صفحه دارد که البته در یکی از آنها به رسمی بودن این صفحه اشاره شده است. جهانگیری معاون اول رییس‌جمهور نیز صفحه اختصاصی خود را در فیس بوک دارد. در نتیجه به نظر می‌رسد اهمیت شبکه‌های اجتماعی و قدرت آنها در به وجود آوردن یک تعامل دو طرفه این روزها برای مسوولان کشور محرز شده است. به عنوان مثال آنگونه که از گفته‌های وزیر امور خارجه در صفحه فیس‌بوک او برمی‌آید او در رفتاری هوشمندانه قصد دارد از این ظرفیت برای دیپلماسی عمومی استفاده کند. رییس‌جمهور نیز در کنار رییس مجمع تشخیص مصلحت نظام شبکه‌های اجتماعی را پدیده‌ای مبارک می‌دانند. حالا باید دید این رویکرد به شبکه‌های اجتماعی تا چه حد روی فعالیت رسمی و قانونی آنها در ایران تاثیر می‌گذارد.