بازار دیجیتال - دیگر کم کم صف‌های طولانی پرداخت و دریافت در بانک‌ها به خاطره‌ها می‌پیوندند. این اتفاق در واقع به مدد پررنگ شدن حضور تکنولوژی در خدمات عمومی‌روی می‌دهد. حالا باید سعی کنیم به جای صف و شعبه با عبارت جدیدی به نام بانکداری مجازی خو بگیریم. آمار منتشره از سوی صندوق بین‌المللی پول حاکی از آن است که بانکداری مجازی در کشورهای اتریش، فنلاند، کره، سنگاپور، اسپانیا، سوئد و سوئیس بیشترین کاربرد را داشته است و در این مناطق بیشتر بانک‌ها خدمات اینترنتی ارائه می‌دهند.

هنوز چند سالی نیست که خدمات بانکداری الکترونیکی آن هم به صورت جست و گریخته در کشور همگانی شده و شواهد نشان می‌دهد که مردم از این شیوه بانکداری استقبال هم کرده‌اند. در حالی که بانکداری الکترونیک در حال طی روند رشد در کشور است، طی یکی دو سال اخیر بحث جدیدی در زمینه بانکداری به عنوان بانکداری مجازی مطرح شده است که با ابهامات و نواقص فراوانی هم روبه رو است.

در یک بانک مجازی مشتریان و کاربران یکی شده و از طریق اینترنت از خدمات بانکی استفاده می کنند، نقطه اشتراک این بانک‌ها یا بانک‌های سنتی حداقل در شروع کار شخصیت حقوقی مستقل، اساسنامه، هیات مدیره و سرمایه و نقطه افتراق، دارایی‌های فیزیکی شناخته می‌شود.

با وجود اظهارات ناقصی که از زبان مسوولان شنیده می‌شود، همچنان ابهاماتی در خصوص مکانیزم این بانک‌ها و چگونگی فعالیت آنها در چارچوب بانکداری اسلامی رایج در کشور وجود دارد و اساسا مشخص نیست این بانک‌ها به صورت مستقل فعالیت خواهند کرد یا در دل بانک‌های موجود و فعال کشور.

بانکداری مجازی، ناقص و مبهم

اولین بار مسوولان بانک مرکزی هنگام تدوین بسته سیاستی - نظارتی در بهار سال ۸۷ ، به تشکیل بانک‌های کاملا الکترونیکی اشاره کردند و تاسیس دو بانک مجازی در سال ۸۷ قولی بود که طهماسب مظاهری رییس کل وقت بانک مرکزی در آن بسته داده بود. اما تا سال ۸۸ به غیر از این وعده، خبری از راه‌اندازی بانک مجازی نشد تا اینکه تقریبا در تیر ماه همان سال و پس از تشکیل نخستین جلسه شورای پول و اعتبار، اخباری از برخی اعضای این شورا مبنی بر تصویب ایجاد و تشکیل بانک‌های مجازی با اعتبار۷۰۰ میلیارد ریال منتشر شد. اخباری ناقص و کوتاه. اخباری که تاکنون هم متولیان سیاست‌های پولی و بانکی کشور، اطلاعات دقیقی در خصوص این مصوبه منتشر نکرده‌اند و شرایط و جزئیات آن به گفته بسیاری از کارشناسان و فعالان بانکی نامعلوم و مبهم است.

شاید تنها تعریفی که از بانکداری مجازی می‌توان پیدا کرد از زبان محمود خاوری ، مدیر عامل بانک ملی باشد. به گفته وی بانک مجازی نقش بانک‌های فعلی را خواهند داشت، با این تفاوت که با تشکیل این بانک، به جای اینکه مشتری به صورت مستقیم به بانک مراجعه کند، به راحتی می‌تواند از طریق رایانه شخصی امور بانکی خود را انجام دهد.

اما به باور بسیاری از کارشناسان این تعریف بسیار گنگ و مبهم است؛ چرا که از این تعریف می‌توان این گونه برداشت کرد که بانکداری مجازی هم همان بانکداری الکترونیکی است، چرا که بانکداری مجازی هم همانند بانکداری الکترونیکی برخی عملیات بانکی را از طریق رایانه انجام می‌دهد.

به نظر می‌رسد اطلاعاتی که تاکنون درباره راه‌اندازی بانک مجازی در کشور منتشر شده ، جوابگوی پرسش کارشناسان در مورد این بانک‌ها نیست چرا که سید عباس موسویان، عضو کارگروه بانکداری بدون ربا نیز، شرایط تاسیس بانک‌های مجازی را در مصوبه شورای پول و اعتبار نامشخص می‌داند و در این باره اظهار داشته که با توجه به مواردی که در مصوبه شورای پول و اعتبار ارائه شده این نتیجه به دست می‌آید که جزئیات و شرایط این طرح دارای ابهاماتی است.

در همین زمینه برخی کارشناسان ازجمله جمشید پژویان، رییس شورای رقابت در گفت و گو با خبرگزاری‌ها در خصوص بانکداری مجازی گفته بود که تشکیل بانک‌های مجازی در شرایط فعلی و باتوجه به روند اجرای فعالیت‌های الکترونیکی‌ آنها غیرضروری است و مسوولان و تصمیم‌گیرندگان پولی و بانکی در درجه اول باید وضعیت بانکداری الکترونیک سیستم بانکی را بهبود بخشند. به اعتقاد وی زمانی می‌توان گفت که این تصمیم و مصوبه درست است که سیستم بانکداری الکترونیک کشور با خطای کم و اطمینان بالایی فعالیت کند. پژویان بر این باور است که با توجه به عدم موفقیت ۵۰ درصد تراکنش‌ها از جانب دستگاه‌های خود‌پرداز، این طرح، غیراصولی و غیرمنطقی خواهد بود.

پژویان از این طرح به عنوان یک «تصمیم نمایشی» کرده و تصریح می‌کند که بهتر بود مسوولان پولی و بانکی در ابتدا مساله عملیات بانکداری الکترونیکی موجود را برطرف کرده و درجه اطمینان این طرح را افزایش دهند و در مرحله بعدی به سراغ این طرح بروند.

اما در مقابل این انتقاد خسرو سلجوقی، کارشناس حوزه آی‌تی تشکیل بانک‌های مجازی را از نکات ضروری نظام بانکداری می‌داند و می‌گوید: وجود بانکداری مجازی نه تنها غیر ضروری نیست، بلکه واجب هم هست و ایران هم باید همچون دیگر کشور‌ها این نوع بانکداری را تجربه کند.

در واقع بانکداری مجازی به کارها سرعت بخشیده و در وقت و هزینه‌ها نیز صرفه‌جویی می‌شود. وی در ادامه می‌افزاید: ‌درست است که تاکنون توضیحات دقیق و کاملی در خصوص نحوه فعالیت‌های این نوع بانکداری مطرح نشده است، اما برعکس آنچه از زبان افراد مختلف شنیده می‌شود بانکداری مجازی با بانکداری الکترونیکی فعلی بسیار متفاوت است. چرا که در بانکداری الکترونیکی کاربر برای راه‌اندازی برخی سرویس‌ها مثل واگذاری سپرده، درخواست چک و... باید حتما در شعبه بانک حضور پیدا کند، اما در بانکداری مجازی به هیچ وجه کاربر برای دریافت خدمات نیاز به حضور فیزیکی ندارد.

بر اساس شواهد عامل رشد و پیشرفت فعالیت‌‌های الکترونیک و مجازی در هر کشوری به عوامل زیرساختی و پیشرفت سیستم‌های اینترنتی آن کشور باز می‌گردد و این در حالی است که در کشور ما با توجه به شرایط موجود، سیستم زیرساختی آن قدر ضعیف و دچار مشکل است که به نظر ارائه خدمات الکترونیکی در چنین وضعیتی آن‌چنان که باید موفق به نظر نمی‌رسد. سلجوقی در این خصوص می‌گوید:‌ «آن‌گونه هم که به نظر می‌آید زیرساخت‌های کشور برای ارائه خدمات الکترونیکی دچار مشکل نیست. به عنوان مثال روزی که قرار شد اسامی‌پذیرفته شدگان در کنکور از طریق اینترنت اعلام شود بسیاری از مردم و مسوولان این نگرانی را داشتند که با مشکل مواجه شوند که البته این نگرانی هم کاملا درست بود؛ چرا که این طرح در اوایل به دلیل مشکلات پهنای باندی با شکست مواجه شد. اما این شکست و عدم موفقیت مانعی نشد که مسوولان سازمان سنجش از فعالیت‌های خود دست بکشند و با برنامه ریزی‌های به موقع توانستند مشکلات را حل و دوره‌های بعدی نه تنها اعلام نتایج بلکه ثبت‌نام هم از طریق اینترنت صورت گرفت.» به باور وی ترس از مشکلات زیرساختی و نبود پهنای باند کافی نباید مانعی برای فعالیت‌های الکترونیکی باشد. در واقع نباید جلوی ارائه خدمات را گرفت، بلکه باید مشکلات زیرساختی و پهنای بندی کشور را حل کرد.

تجربه بانکداری مجازی در ایران

امسال، با وجود آنکه دیگر اسمی‌از بانک‌های مجازی در بسته سیاستی نظارتی نیامده، اما مسوولان بانک مرکزی بی‌سر و صدا به کارشان ادامه می‌دهند و دست‌کم تا به حال برای یک بانک کاملا الکترونیکی موافقت اصولی صادر کرده‌اند. در واقع موسسان بانک آرین نخستین کسانی بودند که توانستند با عبور از فیلترهای متعدد، موافقت شورای پول و اعتبار را جلب کنند. اگرچه به جز آرین، متقاضیان دیگری همچون امین و پیشگامان کویر یزد نیز با ارائه درخواست‌هایشان در نوبت رسیدگی برای گرفتن موافقت اصولی شورای پول و اعتبار قرار دارند و چشم انتظار رای شورا هستند.

اما در این میان و تلاش برای گرفتن مجوز راه‌اندازی بانک مجازی، یکی از بانک‌هایی که به صورت رسمی‌فعالیت‌های مجازی خود را آغاز کرده است، بانک پاسارگاد است. به گفته مسوولان بانک پاسارگاد، بانکداری مجازی این بانک نمونه تکامل یافته بانکداری الکترونیک است که در آن مشتریان و کاربران می‌توانند از طریق اینترنت از خدمات بانکی مانند افتتاح سپرده، در خواست صدور انواع کارت‌های بانکی، انتقال وجه و... استفاده کنند. محمد جمشید شفیعی، کارشناس بانکداری مدرن بانک پاسارگاد در خصوص سیستم بانک مجازی این بانک می‌گوید: «‌در بحث خدمات اینترنتی بانکی ما هم همچون دیگر بانک‌ها خدماتی را به مشتریان عرضه می‌کردیم که در برخی از این خدمات کاربر برای راه‌اندازی یا درخواست به راه‌اندازی حتما در شعبه حضور پیدا می‌کرد؛ اما با راه‌اندازی بانکداری مجازی دیگر حتی برای این خدمات هم نیازی به حضور فیزیکی نیست.) به گفته وی، خدماتی همچون افتتاح حساب، تغییر واریز سود، تغییر مقصد سود ، در خواست صدور کارت، درخواست صدور چک بانکی و رمزی و.. از جمله خدمات بانک مجازی پاسارگارد است که شعبه‌هایی است در خود بانک. اما در این میان و به دلیل مجازی بودن و ناشناخته بودن شخصیت بانکی ممکن است برخی مشکلات از جمله کلاهبرداری رخ دهد که به گفته شفیعی بانک‌های مجازی با توجه به راهکارهای در نظر گرفته جلوی وقوع آن را خواهند گرفت. شفیعی در توضیح این موضوع اظهار می‌کند که در این زمینه دو حالت وجود دارد و اینکه مشتری بانک مجازی یا مشتری فیزیکی همان بانک است و یا از یک بانک دیگر برای استفاده از خدمات مجازی آن بانک مراجعه کرده است. اگر مشتری خود بانک باشد می‌تواند با نام کاربری و رمزی که بانک به او داده است از خدمات مجازی بانک استفاده کند؛ اما اگر از بانک دیگری آمده باشد وقتی فرم درخواستی بانک مجازی را پر کرد باید با کد رهگیری یا کد ملی خود به یکی از شعبه‌های همان بانک مراجعه کند تا با تصدیق مشخصات واقعیش رمز و نام کاربری استفاده از خدمات مجازی بانک به او داده شود. پس با این اوصاف امکان به وجود آمدن هیچ مشکلی نخواهد بود. در حال حاضر و با توجه به آمارهای منتشر شده به نظر می‌رسد وضعیت بانکداری الکترونیکی با توجه به مقدمات در نظر گرفته شده،‌ نسبت به گذشته وضعیت بهتر و رو به رشدی را در پی گرفته است. اما راه‌اندازی بانک‌های مجازی هم نیاز به مقدمات فراوانی دارد که بخشی از آن به شبکه مخابراتی و زیرساخت‌های ارتباطی و اینترنتی باز می‌گردد که پس از سال‌ها هنوز نیازمند تقویت و گسترش است.