سونیتا سراب‌پور

ارائه آمار از تعداد کاربران اینترنت و ضریب نفوذ اینترنتی در کشور همیشه با بحث‌ها و شک و تردیدهای گوناکونی همراه بوده است، چرا که پیوسته در این خصوص اعداد و ارقام متفاوتی مطرح می‌شود. به عنوان مثال در واپسین روزهای سال ۸۸، مرکز آمار ایران نتیجه آمارگیری کاربران اینترنتی را اعلام کرد و گزارش داد که میزان ضریب نفوذ اینترنتی در کشور ۱/۱۱ درصد است. این درحالی است که شرکت فناوری اطلاعات نیز پیش از این میزان ضریب نفود اینترنتی کشور را ۹/۳۴ درصد گزارش داده بود، اما آمار ارقام در خصوص تعداد کاربران اینترنتی ایران به اینجا ختم نمی‌شود، چرا که تقریبا در بهمن ماه سال گذشته نیز سایت آمارهای جهانی اینترنت (internetworldstats.com) به رسم هر ساله خود آمار ضریب نفوذ در کشورهای مختلف را اعلام کرد که در این بین ضریب نفوذ اینترنت ایران، بیش از ۵۶ درصد اعلام شده بود.

انتشار این آمارهای ضد و نقیض گویا چندان هم برای مسوولان وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات تعجبی به همراه نداشته؛ چرا که این مسوولان نه تنها وجود چندین آمار مختلف در این حوزه را سوال‌برانگیز نمی‌دانند، بلکه بر این باورند که هر مدل آمارگیری از تعداد کاربران اینترنت یک جواب را دارد و قرار نیست آمارهای به دست آمده در این حوزه مطلق باشد.

تناقض در آمارهای داخلی

از ابتدای دی ماه سال ۸۷ بود که طرح آمارگیری از کاربران اینترنت به منظور محاسبه ضریب نفوذ اینترنت در سطح استان کشور به اجرا درآمد. این طرح توسط مرکز آمار ایران و به سفارش و همکاری شرکت فناوری اطلاعات به اجرا در آمد. به گفته مسوولان این طرح، از آنجایی که میزان ضریب نفوذ اینترنت در ایران هیچ گاه به طور دقیق مشخص نبوده، انجام این نمونه‌گیری در نشان دادن شمار دقیق تعداد کاربران اینترنت ایرانی موثر واقع خواهد شد. شمارش تعداد کاربران اینترنتی که برای اولین بار در کشور صورت می‌گرفت به شیوه سنتی و به صورت نمونه گیری در سراسر کشور به اجرا درآمد. همچنین اظهار شده بود که استفاده از شیوه شبکه‌ای در به دست آوردن تعداد کاربران اینترنت نیز به طور موازی در کنار روش نمونه‌گیری صورت می‌گرفت. گفته می‌شد در این طرح حدود صد هزار خانوار در کشور به صورت نمونه مورد پرسش قرار گرفتند تا تعداد دقیق استفاده‌کنندگان اینترنت در داخل کشور به همراه شاخص‌هایی مانند سواد، شغل و سن کاربران محاسبه شود. بر اساس برنامه‌ریزی‌های انجام شده قرار بود نتیجه نهایی این آمارگیری در تابستان سال ۸۸ منتشر شود، اما تقریبا با شش ماه تاخیر این نتیجه در ۲۲ اسفند ماه سال ۸۸ بر خروجی تنها یک خبرگزاری ( ایرنا) قرار گرفت.

بر اساس این گزارش ضریب نفوذ اینترنت در کشور در سال گذشته ۱/۱۱ درصد گزارش شده است، به طوری که از هر ۱۰۰ نفر جمعیت کشور حدود ۱۱نفر، از اینترنت استفاده می‌کنند. به گزارش مرکز آمار ایران، روش آمارگیری در این طرح، نمونه‌گیری است که با مراجعه به ۹۸ هزار و ۹۸۲ خانوار و تکمیل پرسشنامه برای آنها توسط مامور آمارگیری و توسط خانوار (برای خانوارهای دارای کاربر اینترنت) انجام شده است. بر اساس نتایج به دست آمده، در سال ۱۳۸۷ از مجموع ۸/۱۸ میلیون خانوار کشور حدود پنج میلیون خانوار

(۵/۲۶ درصد) در محل سکونت یا در محل‌های دیگر از اینترنت استفاده کرده‌اند.

بدین ترتیب حداقل یک عضو این خانوارها، کاربر اینترنت بوده است. این گزارش ادامه می‌دهد که این سهم برای خانوارهای شهری کشور بالغ بر ۱/۳۴ درصد و برای خانوارهای روستایی کشور ۸/۸ درصد بوده است.

در دوره یاد شده، از کل ۸/۷۱ میلیون نفر جمعیت کشور، تعداد هفت میلیون و ۹۶ هزار نفر کاربر اینترنت بوده‌اند. بر این اساس ضریب نفوذ اینترنت در کشور ۱/۱۱ درصد است. این ضریب در نقاط شهری کشور ۱۵ درصد و در نقاط روستایی سه درصد بوده است. همچنین ضریب نفوذ اینترنت برای جمعیت ۱۰ تا ۵۹ ساله کشور ۹/۱۳ درصد، محاسبه شده است. این گزارش ادامه می‌دهد از کل کاربران اینترنت کشور ۸/۲۸ درصد در استان تهران زندگی می‌کنند. همچنین بیشترین و کمترین ضریب نفود در کشور به ترتیب متعلق به استان‌های تهران با ۴/۱۶ درصد و استان سیستان و بلوچستان با ۳/۳ درصد است. طبق این گزارش از مجموع کاربران اینترنت در کشور ۲/۷۵ درصد حداقل در محل سکونت خود، ۱۵ درصد حداقل در محل کار خود، ۲۶درصد حداقل در کافی نت و ۹/۱۴درصد حداقل در محل تحصیل خود از اینترنت استفاده کرده‌اند. بر اساس نتایج طرح، از مجموع کاربران اینترنت کشور که در محل سکونت خود از اینترنت استفاده کرده‌اند نحوه دسترسی ۹/۹۱ درصد از طریق تلفن Dial up بوده است.

هر چند این آمارگیری با همکاری سازمان آمار کشور و شرکت فناوری اطلاعات به دست آمده، اما نتیجه به دست آمده درست عکس نتیجه‌ای است که شرکت فناوری اطلاعات به دست آورده است. در واقع در گزارشی که خود شرکت فناوری اطلاعات در خصوص وضعیت شاخص‌های فناوری اطلاعات طی اجرای برنامه چهارم توسعه در سال گذشته منتشر کرد، در شاخص ضریب نفوذ کاربران اینترنت، وضعیت مورد انتظار در پایان برنامه عدد ۳۰ درصد بود که با رسیدن به عدد ۹/۳۴ درصد و ۲۳ میلیون کاربر ۳۳/۱۱۶ درصد این هدف محقق شده بود و این یعنی ۲۳ درصد اختلاف بین نتیجه‌های به دست آمده.

برای جویا شدن از صحت آمارهای منتشر شده از سوی سازمان آمار، وقتی با شرکت فناوری اطلاعات تماس می‌گیریم روابط عمومی این شرکت تنها به این نکته اکتفا می‌کند که این شرکت در حال حاضر تمایلی به پاسخگویی در این زمینه ندارد و آمارهای منتشر شده از سوی سازمان آمار نیز واقعی نیستند. روابط عمومی این شرکت همچنین در ادامه می‌افزاید: مرکز آمار بدون هماهنگی با شرکت فناوری اطلاعات این آمار را آن هم از طرف خودش منتشر کرده است که به هیچ وجه هم مورد تایید شرکت فناوری اطلاعات نیست.

خطا در فرمول و محاسبات

این اظهارات در حالی صورت می‌گیرد که به گفته برخی از کارشناسان به نتیجه به دست آمده توسط سازمان آمار بیشتر از روش‌ فرمولی شرکت فناوری اطلاعات می‌توان اعتماد کرد؛ چرا که این نتیجه از روشی به دست آمده که مورد تایید اتحادیه جهانی مخابرات (ITU) است و رد این نتیجه از سوی شرکت فناوری اطلاعات به اختلاف نظرهای میان این شرکت و سازمان آمار کشور بر ‌می‌گردد.

یک فعال و کارشناس در حوزه فناوری اطلاعات با تصدیق این اظهارات با اشاره به مشکلات فرمولی استفاده شده توسط شرکت فناوری اطلاعات می‌گوید: «این فرمول به لحاظ فنی دارای چندین خطاست. اولین خطای این فرمول این است که مبنای اینترنتی کشور تنها روش Dil Up در نظر گرفته شده است. دوم اینکه پارامترهای ورودی این فرمول اشتباه است؛ چرا که در فرمول فرض شده که تمام پهنای باندی که در نقاط بین‌المللی داریم صرف مصرف خانگی می‌شود و این در حالی است که بخش عمده پهنای باند کشور صرف انتقال داده‌های اقتصادی و تلفن اینترنتی می‌شود.» وی در ادامه به خطای سوم این فرمول اشاره می‌کند و می‌افزاید: «سومین اشتباه این فرمول نیز به محاسبه‌های ریاضی آن بر می‌گردد. در واقع مبنای ریاضی این فرمول این است که به طور مثال ۱۰۰۰ مگابایت پهنای باند کشور را به کانال‌های ۶۴ کیلو بیتی تقسیم و هر ۶۴ کیلو بیت را به یک تعداد نفر کاربر اختصاص داده‌اند. ایراد این محاسبه این است که زمانی که در مورد ضریب نفود اینترنت صحبت می‌شود منظور مجموع کاربرانی است که در یکسال به اینترنت متصل می‌شوند، اما زمانی که در خصوص پهنای باند صحبت می‌شود تعداد کاربرانی در نظر گرفته می‌شود که در یک لحظه و به طور همزمان به اینترنت متصل می‌شوند.»

به گفته این کارشناس، فرمول مورد استفاده شرکت فناوری اطلاعات تقریبا از سال ۸۲ تا سال ۸۷ مبنای به دست آوردن ضریب نفوذ کشور بوده است. در ابتدای استفاده از این فرمول تعداد کاربران اینترنت پنج میلیون و پانصد و سی هزار نفر اعلام شد که با همین فرمول تعداد کاربران در سال ۸۸ هفتاد و پنج میلیون و صد و هفتاده هزار نفر با ضریب نفوذی برابر ۶/۱۰۶ صدم اعلام شده که این ارقام کاملا نشان‌دهنده خطا در این فرمول است؛ چرا که از هشت سال گذشته وضعیت دیتا، نوع الگو مصرف کاربران، نوع دسترسی آنها به اینترنت تغییرات بسزایی کرده است. بنا بر اظهارات این فعال، آمارگیری مرکز آمار بدون هیچ محدودیتی صورت گرفته در حالی که شرکت فناوری اطلاعات تنها از یک روش یعنی Dilup‌ برای به دست آوردن ضریب نفوذ استفاده کرده است. وی در ادامه با تصدیق اظهارات مسوولان شرکت فناوری اطلاعات مبنی بر اینکه کاملا طبیعی خواهد بود که از هر روش یک نتیجه به دست می‌آید، اظهار می‌کند که کاملا درست است که هر روش ممکن است یک نتیجه را به دنبال داشته باشد، اما مهم این است که در یک کشور باید یک روش مبنا قرار بگیرد و آن روش نیز می‌تواند روشی باشد که در مجامع بین‌المللی مورد تایید واقع شود مانند آمارگیری.

عباس پورخصالیان، کارشناس در حوزه مخابرات نیز با اشاره به فرمول مورد استفاده توسط شرکت فناوری اطلاعات می‌گوید: «برای استفاده از یک فرمول باید به اجماع رسید و این درحالی است که فرآیند اجماع در کشور ما بسیار پیچیده است. در واقع آنچه که باعث می‌شود در این خصوص هیچ اجماعی صورت نگیرد، این است که کشور دارای یک شبکه اینترنتی خود مختار نیست و ظرفیت‌های آدرسی مختلف خود را از خارج خریداری می‌کند که مدیریت اینترنت این ظرفیت‌ها هم در خارج از کشور است.»

به باور اکثر کارشناسان و فعالان حوزه آی‌تی زمانی می‌توان به یک آمار قطعی و قابل اعتماد در حوزه ضریب نفوذ اینترنت کشور رسید که علاوه بر یک تعریف کامل و جامع از یک کاربر اینترنت، مدیریت اینترنت را به داخل کشور انتقال داد. همچنین باید فعالان و مسوولان کشور در خصوص مدل‌سازی به دست آوردن میزان ضریب نفوذ اینترنت به یک اجماع کامل برسند.

نهایی شدن فرمول ضریب نفوذ اینترنت

معاون شرکت فناوری اطلاعات ایران از نهایی شدن فرمول جدید محاسبه ضریب نفوذ اینترنت در کشور خبر داد و گفت: این فرمول در قالب یک پروژه و توسط دانشگاه صنعتی شریف تعیین و محاسبه شده است.

«علی‌اصغر انصاری» در گفت‌وگو با «ایرنا» در مورد ویژگی روش جدید گفت: این فرمول به مراتب دقیق‌تر از روش‌هایی است که از پیش برای تعیین ضریب نفوذ اینترنت در کشور استفاده می‌شد و دارای پارامترهای اندازه‌گیری بیشتری است. وی اظهار امیدواری کرد، با بهره‌گیری از این روش، آمار واقعی‌تری از تعداد کاربران اینترنت در کشور به دست آید.