سونیتا سراب‌پور

«کل صادرات غیر نفتی ایران ۲۰ میلیارد دلار است این درحالی است که در دنیای امروز و قرن ۲۱، صادرات نرم‌افزار واجب‌تر از صادرات محصولاتی مثل کشمش و پسته است.» این بخشی از اظهارات اسدا... عسگراولادی، رییس کنفدراسیون صادرات ایران در سومین همایش ملی توسعه‌ تولید و صادرات نرم‌افزار بود. در این همایش، سخنان دیگری نیز بیان شد که بار دیگر بحث‌‌ها و ابهامات در خصوص صادرات نرم‌‌افزار را مورد توجه قرار داد.

سوال‌های بی‌پاسخ‌‌

از ابتدای تلاش فعالان حوزه نرم‌افزار به صادر کردن محصولات خود به خارج از کشور، پیوسته این حوزه به دلیل روشن نبودن آمارهای دقیق در زمینه صادرات با شبهات و انتقادات فراوانی همراه بوده است. مشخص نبودن هویت اصلی شرکت‌ها، واضح نبودن اینکه چه محصولاتی و در چه شرایطی صادر می‌شوند، جای خالی شرکت‌های بزرگ نرم‌افزاری داخلی در لیست صادرکنندگان برتر، ناشناخته بودن ایران در بازار جهان و.... از جمله انتقاداتی است که به آمارهای صادرات نرم‌افزار کشور وارد می‌شود. بر اساس آمار و آنچه که اتحادیه صادرکنندگان نرم‌افزار عنوان می‌کند، میزان صادرات نرم‌افزار در سال ۸۷ چیزی بین ۶۰ تا ۷۵ میلیون دلار بوده است. همچنین در سومین همایش ملی توسعه تولید و صادرات نرم‌افزار که دو سه هفته پیش (۲۸ بهمن ۸۸) برگزارشد رییس کنفدراسیون صادرات عنوان کرد که در ۱۰ ماه‌ گذشته صادرات نرم‌افزار کشور حدود ۸۰ میلیون دلار بوده که تا پایان اسفند ماه این رقم به ۱۰۰ میلیون دلار می‌رسد. به اعتقاد برخی کارشناسان و فعالان حوزه نرم‌افزار، با توجه به شرایط خاص ایران از نظر سیاسی و همچنین مشکلات اساسی که در خود این صنعت وجود دارد، این آمار کمی ‌بحث برانگیز و در پاره‌ای از موارد دور از واقعیت به نظر می‌رسد.

این آمار و ارقام سوالات گوناگونی را مطرح می‌‌کنند از جمله اینکه این آمار چگونه به دست آمده، چرا هیچ اطلاعاتی از شرکت‌‌های صادرکننده و محصولات صادراتی‌شان روی سایت اتحادیه نرم‌افزار یا سازمان توسعه تجارت وجود ندارد، آمار ۸۰ میلیون دلار صادرات در سال جاری تا پایان سال چگونه به ۱۰۰ میلیون دلار تبدیل می‌‌شود با توجه به رکود جهانی و وضعیت نابسامان صنعت ICT در کشور انبوه دیگری از سوالات وجود دارد که باید به آن‌ها پاسخ گفت.

برای پاسخ به این سوالات به سراغ محمد رضا طلایی، نایب رییس اتحادیه صادرکنندگان نرم‌افزار رفتیم، اما مانند همیشه به جای پاسخ تنها چیزی که دریافت شد صدای بوق تلفن بدون جواب، خاموش بودن گوشی تلفن همراه، عدم پاسخگویی به دلیل شرکت در جلسات متعدد و... بود. در این بین تنها کسی که حاضر به پاسخگویی شد مهدی علی اکبریان، عضو هیات مدیره اتحادیه صادرکنندگان نرم‌‌افزار بود. پاسخ‌‌هایی که در نوع خود قابل توجه است. در ابتدا وی به دلیل اینکه بتواند پاسخ‌‌های درستی ارائه کند سعی کرد از طریق ویدئو کنفرانس با طلایی ارتباط برقرار کند و سوال‌‌های مطرح شده را از وی بپرسد که ماحصل این گفت‌‌وگوی تلفیقی تلفنی- ویدئو کنفرانسی را در زیر می‌‌بینید:

چرا هیچ اطلاعاتی از شرکت‌‌های فعال در حوزه صادرات و نحوه صادرات آنها و اینکه چه محصولی به چه کشوری صادر می‌‌کنند در سایت اتحادیه وجود ندارد؟

طلایی: پرونده‌‌ها روی سایت نیست؛ چرا که شرکت‌‌ها مایل به این کار نیستند. اکبریان: البته من مایل هستم که باشد، اما از آنجا که در اتحادیه هر یک از اعضا نظرات مختلفی دارند تصمیم گرفته شده که این اطلاعات روی سایت قرار نگیرد یعنی اتحادیه نباید این شرکت‌‌ها را ملزم به قبول این کار کند؟

اکبریان: این گونه فعالیت‌ها زوری نیست شرکت‌‌ها باید خودشان تمایل داشته باشند.

آمارهای مطرح شده از سوی اتحادیه در خصوص صادرات نرم‌‌افزار بسیار سوال‌برانگیز است؛ از جمله اینکه در ۱۰ ماه سال جاری صادرات نرم‌افزار ۸۰ میلیون دلار بوده که این رقم تا پایان سال به ۱۰۰ میلیون دلار می‌‌رسد. براساس چه راهکار، برنامه و فعالیتی این آمارها افزایش پیدا می‌‌کند؟

طلایی: در ۱۰ ماه اول، این آمار ۸۰ میلیون بوده که این آمار از بررسی پرونده‌‌ها و اطلاعاتی است که از شرکت‌‌های فعال در این حوزه بدست می‌‌آید؛ در نتیجه بعد از یک سری جمع و تفریق می‌‌توان به این نتیجه رسید که این رقم در انتهای سال به ۱۰۰ میلیون دلار می‌‌رسد.

همین اطلاعاتی که بررسی می‌‌کنید، چرا در اختیار عموم یا روی سایت قرار نمی‌‌گیرد؟

طلایی: خود شرکت‌‌ها باید اقدام به این کار کنند.

اکبریان: البته به نظر من، به این دلیل این کار را نمی‌‌کنند که نگران هستند که دارایی اذیتشان کند. اما در کل آماری روی سایت سازمان توسعه تجارت قرار گرفته است.

این آمار روی سایت سازمان توسعه هم قرار ندارد؟

اکبریان: معمولا دفتر انجمن صدور خدمات فنی مهندسی این آمار را در اختیار دارد.

در‌حال‌حاضر، اگر بخواهیم این آمار را به صورت مستند داشته باشیم و اینکه بدانیم دقیقا شرکت‌‌ها چه محصولاتی را به کجا صادر می‌‌کنند باید به کجا مراجعه کنیم؟

بعد از این سوال ارتباط با طلایی قطع شد و سوالات زیادی بی پاسخ ماند.

به گفته اکبریان، شرکت‌‌ها شاید به این دلیل حاضر نیستند اطلاعاتی از نحوه صادرات خود را روی سایت قرار دهند که وزارت دارایی آن‌‌ها را اذیت کند. این اظهارات در حالی است که گفته می‌‌شود شرکت‌‌هایی که از جوایز صادراتی برخوردار می‌‌شوند از مالیات نیز معاف خواهند شد. اکبریان در این خصوص نیز اظهار می‌‌دارد که ثابت کردن اینکه این شرکت‌‌ها جوایز صادراتی دریافت کرده‌اند دردسر دارد. واقعا ثابت کردن اینکه این مبلغ از پول صادرات به دست آمده است برای این شرکت‌‌ها مشکل است؛ به گفته وی آنچه شرکت‌ها به وزارت دارایی ابراز می‌کنند با آنچه به سازمان توسعه احراز می‌دارند با هم متفاوت است. وی در ادامه در پاسخ به نحوه صادرات و اینکه دقیقا چه محصولاتی صادر می‌‌شود می‌‌گوید: «صادرات نرم‌افزار به سه طریق صورت می‌‌گیرد. گاهی شرکت‌‌ها دست به صادر کردن پکیج می‌‌زنند یعنی محصولی مانند سی دی دارند که آن محصول را به کشور‌‌های دیگر صادر می‌‌کنند. دسته دوم شرکت‌‌هایی هستند که دست به فروش خدمات فنی مهندسی می‌‌زنند به این صورت که پروژه‌ای را در کشور توسعه می‌‌دهند و بعد آن را در کشور دیگر نصب می‌‌کنند که این کار به دلیل هزینه پایین نیروی انسانی صورت می‌‌گیرد. دسته سوم که تقریبا مانند دسته دوم هستند نرم‌‌افزارهایی را که در داخل کشور با استقبال روبه‌رو شده را به کشور‌های پایین‌تر از ایران مثل افغانستان، قرقیزستان و.... صادر می‌‌کنند»، اما یکی دیگر از ابهامات در بازار نرم‌‌افزار، تنها به نحوه صادرات و آمارهای عنوان شده برنمی‌گردد، چرا که فعالیت اتحادیه صادرکنندگان نرم‌افزار، نوع انتخابات این اتحادیه، گزارش عملکرد آن نیز برای بسیاری از افراد فعال در این حوزه سوال‌برانگیز است. اکبریان برای این سوالات پاسخ روشنی نمی‌‌دهد، چر اکه معتقد است غیر موظف است یعنی فقط در جلسات این اتحادیه شرکت می‌‌کند، بنابراین نمی‌تواند پاسخ روشنی ارائه دهد.

ابهامات همیشگی

بسیاری از فعالان عرصه نرم‌افزار معتقدند که اتحادیه صادرکنندگان نرم‌افزار حاضر به پاسخگویی روشن به مخاطبان خود نبوده و آمارهای منتشر شده از سوی این اتحادیه نیز در میان صنف همواره بحث انگیز بوده است. یکی از فعالان عرصه نرم‌افزار که خواست نامش محفوظ بماند به دنیای اقتصاد گفت: «بسیاری از فعالان در این حوزه به صادرات نرم‌افزاری کشور مشکوک هستند و دلیل اصلی این امر به عدم شفاف‌سازی و ارائه آمار دقیق و مستند در این حوزه برمی‌گردد. در واقع سندیت مدارک ارائه شده مشخص نیست. در زمینه صادرات نرم‌افزار تنها چارچوب‌هایی از سوی اتحادیه صادرکنندگان نرم‌افزار گذاشته شده است که این امر درست نیست و باید سازمان نظام صنفی رایانه ای نیز در این امر دخیل باشد، چرا که آمار و سابقه شرکت‌ها به صورت کامل در این سازمان وجود دارد و همین امر تا حدودی شبهات را برطرف می‌کند.» این کارشناس معتقد است که وقتی شرکت بی‌نام و نشانی که سابقه ای هم در صنف ندارد، به عنوان یک صادرکننده چند میلیون دلاری معرفی می‌شود، همین امر شبهاتی را به وجود می‌آورد. گفته می‌شود، صادرات آن هم در بخش نرم‌افزار به سادگی صورت نمی‌گیرد و کسانی که قصد صادرات در این بخش را دارند، حداقل باید چند سالی را در بازار داخلی بگذرانند و بعد دست به صادرات بزنند. وی در خصوص شرایط صادرات نرم‌افزار می‌گوید: « صادرات در بخش نرم‌افزار نیازمند شرایط خاص و سختی است و وقتی صحبت از صادرات میلیون دلاری به خارج می‌شود کمی‌ این شرایط خاص زیر سوال می‌رود. وضعیت شرکت‌های نرم‌افزاری داخلی روز به روز رو به وخامت می‌رود، اما از آن سو، آمار به صورت واقعی یا غیرواقعی افزایش پیدا می‌کند. در واقع با این شرایط چگونه می‌توان قبول کرد که برخی شرکت‌ها فعالیت خود را توسعه داده و این قدر صادرات انجام داده‌اند. چه طور می‌شود که شرکت‌ها ۶۰ میلیون صادرات نرم‌افزار انجام می‌دهند، اما نمی‌توانند ده هزار دلار پرداخت کنند تا در یک نمایشگاه خارجی شرکت کنند. پس با نگاهی به شرایط می‌توان به این نتیجه رسید که این آمارها واقعی نبوده و دچار ابهاماتی هم هست و جایزه‌هایی هم که به صادرکنندگان پرداخت می‌شود دچار اشکالاتی است.» به گفته این کارشناس، اگر شرکتی ادعا کرد که من این میزان صادرات داشته‌ام باید مدارک، سابقه، گزارش محصول و... خود را بیاورد تا همه چیز مشخص شود، در غیر این صورت با یک فاکتور خارجی و مدارک محدود نمی‌توان قضاوت کرد.

به باور کارشناسان، برای از بین بردن شبهات صادرات نرم‌افزار باید زیرساخت‌ها را درست کرد. این افراد معتقدند که چارچوب‌های صادرات در این حوزه نباید تنها از سوی اتحادیه گذاشته شود و باید ارگانی بی طرف و صنفی همچون سازمان نظام صنفی نیز در این امر دخیل باشند تا کنترل عملیاتی در این حوزه افزایش پیدا کند.