چرخ را دوباره اختراع نکنیم
م.ر.بهنام رئوف
تقریبا چند ماه پیش بود که صحبت از ادغام وزارت راه و ترابری با وزارت آی‌سی‌تی یا همان وزارت فناوری اطلاعات و ارتباطات در بین اهالی رسانه در گرفته و طبعا هم با بازخوردها و اظهارنظرهای زیادی از سوی طرفین درگیر و نمایندگان مجلس مواجه شد.

هر چند که این بحث هم‌اکنون مسکوت مانده و به نوعی فعلا ملغی شده است، اما همین امر و به واسطه آن فعالیت‌هایی که در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات در این وزارتخانه و شرکت‌های زیرمجموعه انجام شده است، بهانه‌ای شد برای گفت‌و‌‌گو با امیر فرمانبر، سرپرست اداره کل آمار و فناوری اطلاعات شرکت ساخت و توسعه زیربناهای حمل‌و‌نقل کشور، از شرکت‌های زیرمجموعه و اصلی وزارت راه و ترابری. گفت‌و‌‌گو با این مدرس دانشگاه و یکی از دست‌اندرکاران پیشین پروژه شهرداری الکترونیک سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کل کشور را در ادامه می‌خوانید.
برای شروع بحث بهتر است مختصر توضیحی در مورد اداره کل آمار و فناوری اطلاعات شرکت و فعالیت‌هایی که تا به حال در بخش آی‌تی شرکت انجام شده است، بفرمایید.
حدود پنج سال پیش، سه معاونت اجرایی در وزارت راه سابق با یکدیگر ادغام و شرکت ساخت و توسعه زیربناهای حمل‌و‌نقل کشور به وجود آمد. کار شرکت در ساخت و توسعه راه‌ها، آزادراه‌ها، شبکه ریلی، بنادر و فرودگاه‌ها خلاصه می‌شود و بعد از ساخت تحویل آن‌ها به بهره‌بردارها است. در بخش آی‌تی ما دو رویکرد داریم. یک رویکرد کوتاه مدت و دیگری بلندمدت. برنامه کوتاه مدت ما تا اردیبهشت ماه سال آینده است و برنامه بلندمدت ما هم بین دو تا سه سال طول خواهد کشید. برنامه‌های آی‌تی را در چهار بخش سازماندهی کردیم. بخش سخت‌افزار و شبکه‌های ارتباطی، نرم‌افزار و سیستم‌های نرم‌افزاری جامع، تعامل بین سخت‌افزار و نرم‌افزار و نرم‌افزارهای کاربردی ویژه برای شرکت و بخش چهارم هم رویکرد‌های جدید و کارهای نویی که شاید تا به حال در دنیا انجام شده باشد، اما هنوز به شکل جدی فراگیر نشده و به همین منظور در نظر داریم که ما هم همانند شرکت‌های پیشتاز در این بخش باشیم.
بخش پنجمی هم داریم که از اسم اداره کل ما هم مشخص است. بخش آمار. چون شرکت یک شرکت نو و تازه‌ای است آن چنان آمار روشنی از فعالیت‌های گذشته و حال نداریم. در نتیجه سعی کردیم که این آمارها را جمع‌آوری کرده و آن‌ها را از نظر توصیفی به سمت آمارهای تحلیلی ببریم.
مهم‌ترین فعالیتی که تا به حال شرکت در بخش آی‌تی انجام داده است، کدام است؟
ما در بخش سخت‌افزار ابتدا خلأ‌های مجموعه را شناسایی کردیم و برای هر کارمند یک کامپیوتر در نظر گرفتیم. با اینکه وزارت راه و ترابری یک وزارت تخصصی است؛ اما تا پیش از این آی‌تی نگری و گرایش به سمت فناوری اطلاعات آن‌چنان در این وزارت دیده نشده بود. طبیعتا با توجه به این حجم تجهیز رایانه برای تمامی کارمندان به سمت استفاده از شبکه‌های محلی و سراسری در کل کشور رفتیم و تمام حوزه‌های استانی را به شبکه و در نهایت به اداره مرکزی متصل کردیم که این کار شاید در مقایسه با سایر فعالیت‌هایی که در همین بخش در سایر وزارتخانه‌ها صورت گرفته است، کار تازه‌ای باشد.
همان طور که می‌دانید در بخش پروژه‌های راه‌سازی حجم زیادی از اعتبار پروژه در بخش تونل‌ها و پل‌ها هزینه می‌شود.
شاید بتوان گفت که ۹۰ درصد هزینه‌های این گونه پروژه‌ها در این قسمت‌های کلیدی صرف می‌شود. ما در این قسمت‌ها که هم هزینه بر هم زمان بر و هم مهم بودند و هم از لحاظ اجرا برای پیمانکاران مشکل بوده سعی کردیم که دوربین‌های نظارتی تحت شبکه نصب کنیم که این دوربین‌ها بتوانند اطلاعات مدیریتی را انتقال دهند. در بسیاری از پروژه‌های ساخت راه‌ها هم‌اکنون ۲۴ ساعته کار انجام می‌شود و نصب این تجهیزات و ارتباط آنلاین با کارگاه‌ها و پیمانکاران در آن مناطق طی چند ماه گذشته باعث ایجاد نظمی خاص در بخش مدیریت و پیشرفت کارها شده است. همین امر باعث شده که این موضوع مورد توجه و استقبال مقام وزارت و معاونش قرار گرفته و با دستور ویژه ایشان به منظور استفاده بیشتر از آی‌تی در پروژه‌های کشور تجهیز سایر پروژه‌های وزارت به این فناوری تسریع شود.
تا به حال چند پروژه عمرانی در وزارت راه به تجهیزات نظارت آنلاین متصل شده است؟
تا به حال سه پروژه به این تجهیزات متصل شده و مورد بهره‌برداری قرار گرفته است که سعی می‌شود تا پایان ماه سه تا ۶ پروژه دیگر نیز به این تجهیزات متصل شوند. بر همین اساس برنامه داریم که تا پایان سال ۳۱ محل را به این دوربین‌های نظارتی تجهیز کنیم و از طریق شبکه‌های ارتباطی بتوانیم فعالیت‌های عمرانی‌ای را که در بخش راه و ترابری در کل کشور انجام می‌شود، زیر نظر داشته باشیم. به طور کلی زمانی که برای تجهیز هر کدام از این نقاط نیاز است به شکل تقریبی نزدیک به یک هفته است.
زیرساخت ارتباطی‌ای که برای این منظور در نظر گرفته شده است، بیشتر ماهواره ای است؟
بله بیشتر ماهواره‌ای است؛ اما ما این برنامه را هم در دستور کار خود قرار دادیم که به سمت استفاده از فیبر نوری هم حرکت کنیم؛ البته استفاده از فیبر در حال حاضر، در بخش مطالعات است تا اجرا؛ اما در آینده در برخی از مناطق جایگزین ماهواره خواهد شد.
پس از پایان ساخت این پروژه‌ها و بهره‌برداری از آن‌ها آیا استفاده از این تجهیزات در اختیار بهره‌بردار قرار می‌گیرد یا صرفا این کار تا مرحله ساخت و بهره‌برداری قرار است انجام شود؟
استفاده از این تجهیزات در هر پروژه تا مرحله بهره‌برداری است؛ چرا که تا بخش بهره‌برداری پروژه در اختیار ما؛ یعنی شرکت ساخت و توسعه زیربناهای حمل‌و‌نقل کشور قرار دارد و بعد از آن با توجه به نوع پروژه، بهره‌برداری آن به مجموعه‌های وابسته واگذار می‌شود.
البته ما این توانایی را داریم که در صورت نیاز و تعریف، این مجموعه نظارتی را در اختیار بهره‌بردار نیز قرار دهیم تا بعد از بهره‌برداری نیز بتوان بر روند فعالیت جاری نظارت داشت. همان طور که می‌دانید در چند سال اخیر بسیاری از مدیران وزارت
راه و ترابری در راه سرکشی به این پروژه‌ها دچار سانحه شده و متاسفانه برخی نیز درگذشتند؛ مانند دکتر دادمان، وزیر سابق راه و ترابری و برخی دیگر از معاونان. اصولا پروژه‌هایی از این دست در نقاطی در حال فعالیت است که در آنجا امکانات بسیار کمی در اختیار است. این سرکشی‌ها علاوه بر تهدیدات جانی که می‌تواند برای مدیران داشته باشد باعث اتلاف وقت هم خواهد شد؛ در نتیجه فلسفه تجهیز پروژه‌های راه به ابزارهای نظارتی آنلاین در حقیقت جلوگیری از وقوع وقایع تلخ گذشته و صرفه‌جویی در وقت مدیران در کنار نظارت آنلاین ۲۴ ساعته بر روند اجرایی پروژه‌ها بود. همچنین با توجه به نام‌گذاری سال ۸۸ این کار قطعا باعث اصلاح الگوی مصرف خواهد شد.
علاوه بر این در نظر داریم سیستم‌های ویدئو کنفرانس برای ارتباط بین مراکز استان‌ها با سازمان اصلی را در آینده‌ای نزدیک اجرایی کنیم که این کار نیز قطعا باعث صرفه‌جویی در وقت و هزینه و نظارت بیشتر بر عملکرد ادارات و سازمان‌های استانی خواهد شد.
سخت‌افزار و نرم‌افزار این پروژه‌ها ایرانی است؟
خیر. من معتقدم که نباید زمان را صرف ساخت چرخ از نو کرد؛ چرا که این تجهیزات هم‌اکنون با برندهای مختلف در بازار وجود دارد و در حال ارائه سرویس هستند. ما فقط یک سرویس جدید را در مجموعه وزارت تعریف کرده و به کار گرفتیم. به دلیل اینکه کشور ما وسیع است و به دلیل همین وسعت هم پروژه‌های بسیاری در دست اجرا است استفاده از این فناوری می‌توند مثمرثمر باشد؛ اما شاید همین کار در کشوری دیگر مقرون به صرفه نباشد.
بپردازیم به سایر فعالیت‌های انجام شده در بخش آی‌تی؟ آیا شرکت در بخش استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات صرفا مصرف‌کننده تجهیزات و بسته‌های نرم‌افزاری بوده یا در برخی از فرآیندها تولید هم داشته است؟ البته منظور در بخش نرم‌افزارها است.
برنامه بعدی که ما دنبال کردیم در بخش نرم‌افزاری وزارت بوده است. سایتی برای آموزش الکترونیکی برای کارکنان طراحی و اجرا کردیم. در فاز اول این سایت آموزش هفت مرحله آی‌سی‌دی‌ال، مدیریت زمان، قرآن، مدیریت فرهنگی و پدافند غیرعامل در حوزه آی‌تی را در نظر گرفته‌ایم. در آینده نزدیک هم می‌خواهیم محتوای آموزش الکترونیکی تخصصی را در حوزه‌های کاری وزارت تولید کنیم تا با این روش بتوانیم سطح اطلاعات افراد حاضر در مجموعه را در قالب یک آموزش مجازی تعاملی بالا ببریم.
علاوه بر آموزش الکترونیکی در بخش نرم‌افزار به سمت استفاده از سیستم‌های جامع مالی اداری رفتیم؛ چون شرکت یک شرکت تازه است سعی کردیم با یک سیستم اداری مالی جامع برای کل وزارت و شرکت‌های زیرمجموعه یک سیستم جامع و یکپارچه را در کل مجموعه به کارگیریم. سعی داریم با به‌کارگیری نرم‌افزارهای جامع سازمان را به سمت یک سازمان مجازی هدایت کنیم.
سومین کاری که ما تا به حال انجام دادیم به کارگیری سیستم‌های آرشیو و اسناد الکترونیکی است. سعی کردیم با استفاده از این سیستم تمامی اسناد پروژه‌هایی را که تا به حال از ابتدای انقلاب انجام گرفته است، به شکل الکترونیکی درآورده و آن‌ها را آرشیو کنیم. همان طور که در بخش سخت‌افزار نیز اشاره شد ما قصد نداریم که زمان و وقت خود را صرف ساخت تجهیزات یا برنامه‌هایی کنیم که تماما در بازار موجود است.
در بخش سخت‌افزار سعی کردیم از برترین مارک‌های موجود در بازار که تا به حال امتحان خود را پس داده‌‌اند، استفاده کنیم. در بخش نرم‌افزار هم تماما از نرم‌افزارهای تولید شده توسط بخش خصوصی داخلی استفاده کرده ایم؛ البته در بخش نرم‌افزاری سعی داریم که از یک نرم‌افزار جامع برای کل مجموعه و سایر شرکت‌های وابسته استفاده کرده و حتی المقدور با استفاده از اساتید برتر دانشگاه‌های کشور و مشاوران زبده این نرم‌افزارها را متناسب با فعالیت‌های شرکت بومی‌سازی کنیم.
چهارمین کاری که ما کردیم استفاده از پورتال‌های تحت وب است. این پورتال‌ها درگاه ما با سرمایه‌گذارهای داخلی و خارجی است که این پورتال‌ها هم با سیستم‌های داخلی سازمان یکپارچه خواهند بود. چرا که شرکت ما فقط در ایران پروژه نداشته و در کشورهای دیگر نیز در حال حاضر برنامه‌هایی در دست اجرا دارد.
تمام این برنامه‌هایی که تا به حال عنوان شد در بخش برنامه‌های بلندمدت آی‌تی ما است، اما در بخش سوم که آن هم جزو برنامه بلندمدت است ما به دنبال یک برنامه جامع یا بهتر است بگوییم سند جامع فناوری اطلاعات برای وزارت هستیم.
در این برنامه در نظر داریم نقشه راهی داشته باشیم که سازمان و وزارت را از یک نهاد فیزیکی به یک نهاد مجازی نزدیک کند.
کلید رفتن به سمت یک سازمان مجازی تجارت الکترونیک به معنی واقعی است. در کشور ما متاسفانه هم‌اکنون تجارت اینترنتی با تجارت الکترونیکی اشتباه گرفته می‌شود. در تجارت اینترنتی بستر ارتباطی شبکه اینترنتی است یا بهتر است بگوییم شبکه WAN. در این شبکه امنیت در حد صفر است، دسترسی همگانی است و روزانه هزاران هک و سیستم‌های غیرامنیتی روی آن اجرا می‌شود، اما تجارت الکترونیکی در شبکه VAN انجام می‌شود.
در این شبکه بر خلاف اینترنت دسترسی همگانی نیست، بر خلاف اینترنت فقط صاحبان سرمایه و تجار شماره اول که دارای اعتبار هستند می‌توانند به آن وصل شوند. امنیت در آن بسیار بالا است. در ابتدا این کار نیاز به سرمایه‌گذاری بسیاری دارد و در ایران متاسفانه چنین شبکه‌ای وجود ندارد.
ما در سازمان ملل در بخش مجمع عمومی کارگروهی داریم به نام کارگروه اقتصاد و تجارت که آن کارگروه مسوولیت تجارت الکترونیک در دنیا را بر عهده دارد.
این کارگروه که 6 دفتر در سراسر دنیا دارد وظیفه‌اش مهیا کردن بستر برای تبادل دیتای الکترونیکی است. این کارگروه نزدیک به 400 سرفصل یا پیام دارد که در بخش‌های مختلف به کار گرفته می‌شود که به آن EDIFACT گفته می‌شود.
EDIFACT به معنی تبادل داده‌های الکترونیکی برای مدیریت اقتصاد و حمل‌و‌نقل است. این بدان معنی است که حمل‌و‌نقل یکی از سه بخش اصلی تجارت الکترونیک است.
شاید به همین دلیل است که در برخی از کشورها آی‌تی با حمل‌و‌نقل یکی است؟
دقیقا همین طور است. از آن ۴۰۰ سرفصلی که اشاره شده نزدیک به ۲۳ سرفصل مربوط به حمل‌و‌نقل و راه و ترابری است. توجه داشته باشید تنها بخشی که بعد از مجازی شدن امور در تمام سازمان‌ها از بین نرفته و همچنان باقی می‌ماند راه و ترابری است. به همین دلیل است که در ۸۵ درصد از کشورهای دنیا وظیفه تجارت الکترونیک و در کل فناوری ارتباطات بر عهده نهاد راه و ترابری آن کشور است.
شبکه فیبر نوری راه‌ها، از دیگر برنامه‌هایی است که ما در آینده در نظر داریم به آن وارد شویم. ما در استان‌های جنوبی در حال بررسی یکی از محورهای اصلی ارتباطی هستیم که به شکل پایلوت کلیه فرآیندهای آی‌تی را اعم از کشیدن فیبر نوری و یا استفاده از دوربین‌های نظارتی و کنترلی را در آن پیاده کنیم. این کار به یک سری هم‌پوشانی‌های قانونی نیاز دارد که در حال حاضر، فاز مطالعاتی آن آغاز شده است. اگر همزمان با راه فیبر نوری هم کشیده شود هم هزینه‌ها کاهش پیدا می‌کند و هم توسعه سریع‌تر دنبال می‌شود.
البته این کاری که شما می‌گویید فکر می‌کنم از چند سال پیش در بخش راه‌آهن کشور انجام شده باشد؟
بله! البته در راه‌آهن به خصوص خطوطی که طی چند سال گذشته کشیده شده است همراه با خط راه‌آهن فیبر نوری هم کشیده شده است، اما در فیبر نوری که با راه‌آهن کشیده می‌شود محدودیت‌هایی وجود دارد که البته این اقدام هم بیشتر برای ارتباط بین ایستگاه‌ها صورت می‌گیرد تا زیرساخت‌های ارتباطی کلی.
ما معتقدیم که اگر این اقدام یعنی کارگذاشتن فیبر نوری با ساختن آزادراه‌ها و یا راه‌ها انجام شود این فیبر می‌تواند مورد استفاده بخش‌های مختلفی همچون پلیس راه یا سازمان راهداری و حمل‌و‌نقل و در کل به عنوان زیرساخت ارتباطی کل کشور مورد استفاده قرار گیرد.
اگر بتوان در ردیف بودجه ایجاد یک راه بودجه برای فراهم آوردن امکانات آی‌تی آن راه هم فراهم شود قطعا با گذشت زمان، این امر می‌تواند توسعه قابل‌توجهی در زیرساخت‌های ارتباطی ما داشته باشد.
علاوه بر آن در زمان و هزینه دوباره برای حفاری و کار گذاشتن فیبر نیز صرفه‌جویی کرده و در ضمن بعد از مدتی می‌توان به یک نقشه جامع و کامل از مسیر فیبر نوری کشور دست یافت. یکی از فعالیت‌هایی که ما می‌خواهیم انجام دهیم ایجاد نقشه راه‌های کشور بر اساس GIS است. مطالعات این کار هم‌اکنون انجام شده است و قرار است به زودی به صورت پایلوت با استان یزد شروع شود.
در پایان اگر نکته خاصی است که در طول گفت‌و‌‌گو به آن اشاره نشده است بفرمایید.
با توجه به آنکه فناوری اطلاعات و ارتباطات یک بحث تازه و نویی است که اکثر مدیران و تصمیم‌گیران ما با تردید به آن نگاه می‌کنند باید بگویم که خوشبختانه این بحث در وزارت راه و ترابری به شکل دیگری دنبال می‌شود.
خوشبختانه دکتربهبهانی مقام عالی وزارت، دکتر یارمند و مهندس دولتخواه از معاونان ایشان علاوه بر آشنایی کامل با بحث فناوری اطلاعات و ارتباطات دیدگاه‌های آی‌تی محور دارند و معتقدند که استفاده از فناوری در بلندمدت می‌تواند در روند فعالیت‌های سازمان تاثیرگذار باشد.
این رویکرد و دیدگاهی که خوشبختانه در بین مدیران ارشد سازمان و وزارت راه و ترابری وجود دارد کار ما را تا حد زیادی آسان و تسریع بخشیده است که به واسطه آن من مطمئن هستم که مجموعه شرکت ما و در کل وزارت راه و ترابری در کوتاه‌مدت با سرمایه‌گذاری که در بخش آی‌تی انجام می‌دهد می‌تواند به عنوان یک الگو در کل کشور تبدیل شود.