تجارت الکترونیک، وعده تحقق‌نیافته
مریم عسگری
رشد و پیشرفت IT و کاربردهای آن باعث شده امروزه این صنعت در تمام شئون زندگی انسان، دخیل شود چه برسد به امر مهمی چون کسب و کار و تجارت.

به همین دلیل بحث تجارت الکترونیک نزد اقتصاددانان و کارشناسان مسائل اقتصادی و دولت، بحثی مهم و جدی به شمار می‌رود که در این زمینه طی یک دهه اخیر برنامه‌ریزی‌‌های فراوانی نیز شده است. اما متاسفانه با وجود تمام تلاش‌‌ها به دلایل مختلفی این صنعت (تجارت الکترونیک) رشد چندانی در کشور ما نداشته است. به عقیده کارشناسان، اگرچه تجارت الکترونیک حدود چهل سال است در کشورهای آمریکایی، اروپایی و آسیایی مطرح شده است اما متاسفانه این صنعت در کشور ما، یک صنعت نوپا است که به‌رغم تلاش‌های دولت در زمینه رشد این صنعت هنوز در مراحل ابتدایی راه قرار داریم و پیشرفت چندانی نکرده‌ایم. کارشناسان معتقدند، فرهنگ‌سازی در زمینه گسترش تجارت الکترونیک، ایجاد بسترهای لازم برای رشد و توسعه این صنعت در کشور و به کارگیری تجهیزات لازم از راهکارهای رشد تجارت الکترونیک در کشور به شمار می‌روند و اگر بخواهیم در عرصه اقتصاد و تجارت از مزیت رقابتی بهره‌‌مند شویم و در اقتصاد بین‌‌الملل حضور یابیم، باید روی پدیده تجارت الکترونیک تمرکز کنیم. فرهاد دژپسند، کارشناس حوزه تجارت الکترونیک در بخشی از یک مقاله گفته است، تمرکز روی تجارت الکترونیک می‌تواند کمک بزرگی به اقتصاد کشور کند. به عقیده وی، در شرایطی که آمارها به ما می‌گویند تجارت الکترونیک به طور متوسط در دوره زمانی سال‌های 2002 تا 2006 سالانه 54درصد رشد داشته و برخی کشورها رشدی بالای 100درصد در این زمینه داشته‌اند، وقتی می‌بینیم بخش عظیمی از خرید و فروش‌ها از این طریق صورت می‌گیرد، اگر ما نتوانیم خودمان را به این عرصه وارد و از این محیط استفاده کنیم فرصت‌های زیادی را از دست می‌دهیم. پس باید تجهیزات لازم را برای رشد این صنعت فراهم کنیم که مهم‌ترین آنها بانکداری الکترونیکی و پول الکترونیکی است. سایر کارشناسان نیز در این باره نظری مشابه و همسان با یکدیگر داشته و بانکداری الکترونیک و خلق پول الکترونیکی را از عوامل مهم و پایه رشد تجارت الکترونیک می‌دانند.
تجارت الکترونیک و اهداف آن
هنگامی که در سال 1994 اینترنت قابلیت‌های تجاری خود را علاوه بر جنبه‌های علمی و تحقیقاتی به نمایش گذاشت، موسسات تجاری و بانک‌ها در کشورهای پیشرفته، اولین نهادهایی بودند که تلاش جدی خود را برای استفاده هر چه بیشتر از این جریان
به کار انداختند. محصول تلاش آنها نیز همان بانکداری الکترونیک امروز است. امروزه بانکداری و تجارت الکترونیک در جهان به عنوان یک بحث بسیار تخصصی و درعین حال پیچیده، مطرح شده است...
... و تطبیق آن با سیاست‌های تجاری و اقتصادی کشورهای مختلف نیاز به تحقیق و برنامه‌ریزی دقیق دارد.
به اعتقاد کارشناسان، تجارت الکترونیک به‌رغم جوان بودن در جهان، شناخته شده و در سال‌های اخیر رشد فزآینده و غیر قابل پیش‌بینی داشته که این رشد تصاعدی حاصل استفاده از یک ابزار یعنی اینترنت است.
فرهاد فاعظ، کارشناس حوزه تجارت الکترونیک و اتوماسیون بانکی در این زمینه می‌گوید: تجارت الکترونیک، انجام کلیه فعالیت‌های تجاری با استفاده از شبکه‌های ارتباطی کامپیوتری است که با این وسیله تبادل اطلاعات خرید و فروش و اطلاعات لازم برای حمل‌ونقل کالاها با زحمت کمتر و مبادلات بانکی با شتاب بیشتر انجام خواهد شد.
به گفته وی هدف از به کارگیری تجارت الکترونیک، ارائه روشی جدید در انجام امور بازرگانی است تا به این وسیله کالا و خدمات با سهولت بیشتری و بدون وجود واسطه با قیمت کمتری در اختیار مشتری قرار گیرد.
فراهانی، یک کارشناس حوزه تجارت الکترونیک که در راه‌اندازی فروشگاه‌های مجازی نیز فعالیت دارد، می‌گوید: تجارت الکترونیک که در ابتدای پیدایش خود چیزی جز یک اطلاع‌رسانی ساده تجاری نبود، امروزه رشد بسیار زیادی کرده و امروزه افراد زیادی می‌‌توانند از طریق یک وب‌سایت محصولات تولیدی و خدمات خود را در سراسر جهان ارائه کنند.
به گفته وی براساس آمار منتشر شده از میان ۵۰۰ شرکت انتخاب شده، حدود ۳۴درصد در سال ۱۹۹۵ و حدود ۸۰درصد در سال ۱۹۹۶ و ۱۰۰درصد در سال ۱۹۹۸ از این روش برای خرید و فروش اجناس خود استفاده می‌کردند.
نادر تاجری، مدیر عامل شرکت‌ هایبرد طراح فروشگاه‌های مجازی نیز در این زمینه می‌گوید: در حال حاضر در کانادا 84درصد و در آمریکا 75 درصد از خرید و فروش‌ها از طریق اینترنت و پرداخت‌های الکترونیک صورت می‌گیرد که این رقم در کشور ما در سطح ناچیزی است.
به گفته وی افزایش فروش و در پی آن افزایش درآمد و توان سرمایه‌گذاری، دسترسی بیشتر و آسان به اجناس یا اطلاعات مورد نیاز و دسترسی شبانه‌روزی به خدمات و تولیدات صرفه‌جویی در هزینه‌های مبادلاتی، سرمایه‌گذاری ON LINE، عدم حضور واسطه‌ها، کاهش هزینه‌های جست‌و‌جو، کمک به کاهش ترافیک و کاهش مصرف سوخت از مزایای رشد تجارت الکترونیک و استفاده از فروشگاه‌های اینترنتی است.
وی معتقد است: رشد تجارت الکترونیک علاوه بر مزایایی که ذکر شد، باعث معرفی محصولات ایرانی به ویژه صنایع دستی ایران به سایر کشورها نیز می‌شود. در مورد معایب این شیوه‌ نیز می‌توان به تاثیر آن بر روابط‌ اجتماعی انسان‌ها اشاره کرد.
وی لزوم ایجاد سیستم الکترونیکی بانکی، برقراری امنیت در زمینه اطلاعات، تهیه و تدوین نظام ملی کپی‌رایت، قبول اسناد الکترونیکی توسط قوه قضائیه، به‌کارگیری روش پرداخت الکترونیک و رسمیت یافتن امضای دیجیتالی را به عنوان بسترهای لازم برای ایجاد تجارت الکترونیک معرفی کرد.
رشد کند تجارت الکترونیک در ایران
هرچند افزایش ضریب نفوذ اینترنت در ایران طی سال‌های اخیر باعث شده است، این تصور در ذهن بسیاری از افراد و حتی برخی از کارشناسان به وجود آید که با افزایش تعداد کاربران اینترنت، تجارت الکترونیک نیز رشد زیادی کرده است؛ اما این واقعیت که رشد تجارت الکترونیک در ایران نسبت به سایر کشورها بسیار کند بوده، غیرقابل انکار است، البته کارشناسان نظرات متفاوتی در این زمینه دارند.
گروهی بر این باورند که ایران مانند سایر کشورها دارای شرکت‌های بسیاری است که برای توسعه بازار خود به اینترنت وابسته‌اند. به همین منظور اقدام به راه‌اندازی سایت‌هایی برای معرفی و فروش محصولات خود می‌کنند. اما از آنجا که تجارت الکترونیک و فروشگاه‌های مجازی در کشور چندان رشد نکرده است و از طرفی با توجه به محدودیت‌هایی از جمله نبود امنیت و اعتماد و استانداردها و پروتکل‌های ارتباطی، پهنای باند ناکافی برای ارتباط از راه دور، عدم تحلیل و رفع و رجوع برخی از مسائل قانونی تجارت الکترونیک و ... باعث شده این صنعت در کشور رشد چندانی نکند. نادر تاجری، مدیرعامل شرکت هایبرد در این زمینه می‌گوید: رشد تجارت الکترونیک در ایران نسبت به سایر کشورها در حد ناچیزی است.
به گفته وی، ما باید با اتفاقاتی که در دنیا در زمینه تجارت الکترونیک می‌افتد همراه باشیم. به گفته وی تا حدود چند سال قبل از میان ۶۸ کشور فعال در عرصه تجارت الکترونیک، مقام ۶۵ را داشته‌ایم. اما امسال ما به مقام ۶۸ رسیدیم که این یک افت بزرگ محسوب می‌شود.
وی معتقد است کشور ما از لحاظ ساختار و زیرساخت‌ها نتوانسته است با سرعت جهانی پیش رود.
به گفته این کارشناس، هنوز در زمینه ارائه اینترنت پرسرعت و پرداخت‌های الکترونیکی با مشکل مواجه هستیم. بانک‌ها به تعهدات خود عمل نکرده‌اند.
تاجری افزود: بانک‌ها وعده داده بودند تا پایان سال 86 پول الکترونیک را به طور گسترده وارد بازار خواهند کرد، اما هنوز بانک الکترونیکی به معنی صحیح راه‌اندازی نشده است. همچنین قرار بر این بود، هفت مرکز امضای دیجیتالی برای توسعه تجارت الکترونیک راه‌اندازی شود اما هنوز اتفاقی در این زمینه نیفتاده است.
به گفته مدیرعامل شرکت هایبرد، با توجه به تمام محدودیت‌ها رشد تجارت الکترونیک در ایران در سال ۸۴ نسبت به سال ۸۳ حدود ۱۱۱درصد و در سال ۸۵ نسبت به سال ۸۴ حدود دو برابر بوده است. اما با این حال از کشورهای دیگر در این زمینه فاصله زیادی داریم و در وهله اول با فرهنگ‌سازی و ایجاد امکانات لازم درصدد توسعه این صنعت در کشور برآییم. فرهاد فاعظ، کارشناس حوزه تجارت الکترونیک و اتوماسیون بانکی در این باره می‌گوید: تجارت الکترونیک در ایران با سرعت بالایی رشد می‌کند. به طوری که طی سال‌های اخیر بانک‌ها و موسسات زیادی به سوی الکترونیکی شدن گام برداشته‌اند.
به گفته این کارشناس، سرعت رشد تجارت الکترونیک در حد مطلوبی است، اما این صنعت یک متولی می‌خواهد تا آن را هدایت کند که متاسفانه این متولی به طور قوی وجود ندارد. وی پهنای باند نامناسب را یکی از موانع سد راه رشد تجارت الکترونیک در ایران دانست.
فراهانی طراح سایت‌های الکترونیکی نیز در این باره می‌گوید: طی دو تا سه سال اخیر تجارت الکترونیک در ایران رشد سریعی داشته و میزان مراجعین به فروشگاه‌های مجازی نیز در حد قابل توجهی افزایش یافته است.
به گفته کارشناس شرکت مبتکران، فروشگاه‌های مجازی، مشکلات مربوط به مغازه‌ها را ندارد و تولیدکنندگان کالا دیگر لازم نیست ماهیانه اجاره مغازه را پرداخته و ویترین آن را تعویض کنند.
بلکه با یک کلیک ساده در فضای اینترنت می‌توانند محصولات جدید را جایگزین محصولات قدیمی کرده و آنها را به فروش برسانند.
وی در مورد هزینه طراحی فروشگاه‌های مجازی نیز گفت: هزینه‌ها بسته به نوع کالای قابل ارائه و خدمات قابل ارائه در فروشگاه‌ دارد.
به گفته وی این هزینه‌ها بین ۳۰۰هزار تومان تا یک میلیون تومان متفاوت است.
فراهانی در مورد امنیت این فروشگاه‌ها می‌گوید: هیچ سایتی وجود ندارد که از خطر هک شدن صد درصد در امان باشد اما شرکت‌های طراحی فروشگاه‌های مجازی از سرورهای قوی و استاندارد استفاده می‌کنند و تمام امکانات محافظتی را در طراحی سایت‌ها به کار می‌برند.
به گفته وی در فروشگاه‌های مجازی همه نوع کالا از مواد آرایشی و بهداشتی گرفته تا کامپیوتر و اتومبیل خرید و فروش می‌شوند و پرداخت‌ها نیز از طریق کارت‌های اعتباری بانک سامان و پارسیان صورت می‌گیرد.
پرداخت‌های غیرالکترونیکی در فروشگاه های مجازی
به غیر از شرکت‌های خصوصی که حضور فعال‌تری نسبت به شرکت‌های دولتی در عرصه تجارت الکترونیک دارند، شرکت پست جمهوری اسلامی ایران با راه‌اندازی سرویس پست خرید در صدد عضویت در گروه بزرگ بازاری الکترونیکی برآمد. اگرچه محصولات ارائه شده در این فروشگاه‌ چندان متنوع نیست، پرداخت‌ها از طریق بازار الکترونیکی این سازمان بیشتر به صورت COD (پرداخت در مقابل دریافت بها)‌ است اما می‌توان این نقصیه را به گردن نوپایی این صنعت در کشور انداخت و به آینده آن امیدوار بود.
طبق اعلام مسوول پروژه‌ خریدهای الکترونیکی شرکت پست جمهوری اسلامی ایران، پروژه پست خرید این شرکت از سال 82 فعالیت خود را با همکاری پست استان اصفهان آغاز کرد و آن را توسعه داد.
در سال ۸۴ نیز به سازمان مدیریت برنامه‌ریزی پیشنهاد داده شد که در این زمینه فعالیت بیشتری شود. در نتیجه در دی ماه سال ۸۴ این پروژه را در تمام ایران گسترش دادیم.
وی ارائه خدمات به مردم در راستای خدمات پستی، مشارکت در تحقق دولت الکترونیک، زمینه‌سازی برای توسعه صنعت IT، ایجاد منابع درآمد برای مردم، کاهش هزینه نقل و انتقال و ... را از اهداف شرکت پست در راه‌اندازی بازار الکترونیکی نام برد.
به گفته وی پست جمهوری اسلامی ایران پروژه خود را با دو شرکت آغاز کرد و در حال حاضر هشت شرکت در این پروژه سهیم هستند و براساس آمار بیش از یک هزار و ششصد فروشگاه در این فروشگاه‌ مجازی وجود دارد.
وی اعلام کرد از سال 85 تاکنون بیش از یک میلیون کالا از طریق این سرویس به فروش رسیده است و می‌توان انتظار داشت میزان استقبال از این فروشگاه‌ها طی سال‌های آینده افزایش یابد.
براساس اعلام شرکت پست، میزان مراجعه به فروشگاه‌های مجازی این شرکت در سال ۸۶ نسبت به سال ۸۵ حدود ۱۲۵درصد رشد داشته است.
وی در زمینه نحوه پرداخت در این فروشگاه‌ها گفت: بیشتر پرداخت‌ها به صورت COD است. یعنی مشتری به سایت WWW.POST.IR مراجعه می‌کند. در فروشگاه‌های مجازی به استان مربوطه مراجعه کرده و کالا را سفارش می‌دهد. فرم را تکمیل می‌کند و کالا ظرف 24 ساعت توسط پست از فروشگاه تحویل و از طریق پست پیشتاز یا سفارشی برای وی ارسال و هزینه از وی اخذ و به حساب شرکت تولید کننده کالا واریز می‌شود.
مسوول پروژه پست خرید شرکت پست افزود: البته به وسیله کارت‌های شتاب سامان و پارسیان نیز می‌شود مبلغ خرید الکترونیکی را پرداخت کرد، اما این روش به دلیل عدم اعتماد مردم و همچنین مشکلات دیگر چندان رایج نشده است.
این در حالی است که ایستگاه یکی از فروشگاه‌های مجازی که مانند شرکت پست، کالاهای مختلفی را به بازار عرضه می‌کند، می‌گوید: پرداخت‌ها اکثرا از طریق کارت‌های شتاب سامان و پارسیان صورت می‌گیرند.
به گفته مسوول تیم پشتیبانی این شرکت، افراد مختلف می‌توانند با ثبت نام اینترنتی در این سایت محصولات خود را برای فروش روی سایت بگذارند یا از آن خرید کنند که خوشبختانه میزان استقبال از این سایت نیز در حد قابل ملاحظه‌ای است.
مسوول شرکت آسو، یکی دیگر از ارائه دهندگان خدمات و کالا از طریق بازار الکترونیکی می‌گوید: با توجه به این نکته که اکثر بازدید کنندگان از فروشگاه‌های مجازی افرادی هستند که حداقل سواد وصل شدن به اینترنت را دارند، معمولا با روش‌های الکترونیکی پرداخت، آشنا هستند و به آن اعتماد دارند؛ به همین دلیل اکثر پرداخت‌ها از طریق کارت‌های شتاب اقتصاد نوین، سامان و پارسیان و ملت صورت می‌گیرد.