م.ر.بهنام رئوف

نمایشگاه مطبوعات برای هر صنفی معنی و مفهوم خاص خود را دارد. برای ما مطبوعاتی‌ها مکانی است که می‌توانیم همکاران خود را به همراه دستاوردهای یک ساله‌شان یکجا ببینیم. برای سیاسیون و چهره‌ها، محلی است برای خود نشان دادن و گفت‌وگوهای داغ. برای مردم عادی هم محلی است برای ناخنک زدن به رسانه‌هایی که تازه آمدن یا رسانه‌هایی که سال‌ها است آنها را می‌شناسند. امسال اما به گفته بسیاری نمایشگاه مطبوعات با استقبال بی‌نظیری روبه‌رو شده بود، اما شاید برای دوستداران محیط زیست این حضور پرشور رسانه‌های مکتوب زیاد خوشایند نباشد. از آن منظر که تهیه و توزیع روزنامه‌ها نیازمند صرف هزاران تن کاغذ است که لاجرم تهیه آن قطع درختان و تخریب جنگل‌ها و فضای سبز را در پی خواهد داشت. از سوی دیگر فراگیر شدن اینترنت و به شکل کلی تجهیزات دیجیتال همانند موبایل‌ها و تبلت‌ها در کنار انبوهی از نرم‌افزارهای کاربردی روی این وسایل باعث شده این روزها بیشتر از قبل به نشر الکترونیک توجه ویژه‌ای شود. این نشر خواه در حوزه کتاب باشد و خواه در حوزه رسانه. فراگیر شدن استفاده از وب باعث شده تا امروزه اکثر رسانه‌های معروف در کنار نسخه مکتوب خود نسخه الکترونیک هم داشته باشند، اما تغییر نوع انتشار از مکتوب به مجازی هم‌اکنون کمتر مورد توجه قرار گرفته است.

هر چند در این بین برخی از رسانه‌های معتبر جهانی همانند ساینس مانیتور بعد از صد سال انتشار مکتوب، نسخه چاپی خود را متوقف کرده و تنها بر بستر وب به ارائه محتوا می‌پردازند، اما همچنان گذر از چاپ سنتی به چاپ الکترونیکی برزخی است که بسیاری از بنگاه‌های معتبر و معروف جهان در آن دست و پا می‌زنند.

نبود استقبال از رسانه آنلاین

رسانه‌های ایرانی هم به دنبال گسترش دنیای مجازی سعی کرده‌اند در این فضا حضور داشته باشند. هر چند این حضور دست و پا شکسته و برای حفظ ظاهر و پرستیژ باشد، اما به هر حال چه رسانه‌های مکتوب و چه رسانه‌های دیداری و شنیداری ملی اغلب در این دهکده جهانی حضور دارند.

ایمان بیک، از روزنامه‌نگاران حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات درباره استفاده رسانه‌های مکتوب ایرانی از فضای وب می‌گوید: رسانه‌های ایرانی به دنبال بسیاری از رسانه‌های جهانی هم‌اکنون خدمات آنلاین ارائه می‌دهند، اما اینکه بخواهند نسخه اصلی خود را متوقف کرده و تنها در وب حضور داشته باشند نه‌تنها در ایران این اتفاق نیفتاده است بلکه در دنیا هم به شکل فراگیر چنین گذاری صورت نگرفته است.

وی ادامه می‌دهد: رسانه‌ها، چه رسانه‌های مکتوب و چه رسانه‌های دیداری و شنیداری در کنار نقش اطلاع‌رسانی‌ای که دارند یک بنگاه اقتصادی محسوب می‌شوند که طبیعتا تغییر در نحوه انتشار آنها می‌تواند منابع درآمدی آنها را با چالش‌هایی مواجه سازد. این روزنامه‌نگار حوزه فناوری اطلاعات می‌افزاید: این نکته را هم باید در نظر داشت که ارائه رسانه آنلاین زیرساخت‌های بسیاری را نیز می‌طلبد که مهم‌ترین آن ضریب نفوذ و میزان در دسترس بودن استفاده از اینترنت در یک گستره جغرافیایی خاص است. جدا از این مسائل بسیاری از رسانه‌های معتبر جهانی که هم اکنون روش انتشار اینترنتی را برای خود برگزیده‌اند دسترسی مخاطبان به محتواهای تولید شده خود را منوط به دریافت حق اشتراک کرده‌اند. حال باید ببینیم آیا مخاطبان ایرانی حاضرند برای دسترسی به محتوای دیجیتالی رسانه‌ها پولی پرداخت کنند؟

بیک، درحالی که معتقد است در بین مخاطبان ایرانی هنوز عادت به خواندن در وب بوجود نیامده و همچنان رسانه‌های کاغذی از رسانه‌های آنلاین محبوب‌تر هستند، اما می‌گوید: توسعه موبایل‌های هوشمند و تبلت‌ها شاید در آینده دور به الکترونیکی شدن رسانه‌های مکتوب کمک کند، اما با این حال به نظرم تفکر حذف رسانه‌های مکتوب و جایگزینی رسانه‌های آنلاین به جای آن تفکر درستی نیست.

سردبیر تنها روزنامه فناوری اطلاعات و ارتباطات کشور می‌افزاید: این نکته را نیز باید مد نظر قرار داشت که فضای مورد نیاز برای درج آگهی در رسانه‌های مجازی و یک پورتال اطلاع‌رسانی تحت وب بسیار محدودتر از نشر مکتوب است. از سوی دیگر نیز تبلیغات آنلاین هنوز نتوانسته به جایگاه واقعی خود در کشور دست پیدا کند در نتیجه به نظر می‌رسد که یک رسانه به‌رغم هزینه‌های بسیاری که دارد در صورت مجازی شدن کامل بخش زیادی از درآمد خود را از دست می‌دهد.

نیروی سایبرژورنالیسم نداریم

علی شمیرانی از دیگر روزنامه‌نگاران حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات عدم فراگیر شدن استفاده از وب برای نشر روزنامه‌های آنلاین را نبود سایبرژورنالیسم در کشور می‌داند و می‌گوید: در این مورد عوامل متعددی را می‌توان برشمرد که از جمله آن فقدان مبانی آموزشی این شیوه روزنامه‌نگاری است. وی ادامه می‌دهد: روزنامه‌نگاری در فضای سایبر همچون اقسام روزنامه‌نگاری اعم از نگارش در روزنامه و تفاوت آن با نگارش در هفته‌نامه و ماهنامه و سالنامه اشکال و اقتضائات متفاوت خود را دارد.

او ادامه می‌دهد: در فضای سایبر عموما مخاطبان در جست‌وجوی اخبار کوتاه و خلاصه‌تر هستند، چراکه عموما مخاطبان فضای مجازی به علت استفاده از ابزاری به نام اینترنت و کامپیوتر و تنوع کاربردهای آن در عین حال به شکل همزمان از چند سرویس استفاده می‌کنند و مثل یک روزنامه اصولا با فراغت از سایر مسائل با فضای وب مواجه نیستند.

این روزنامه‌نگار حوزه فناوری اطلاعات می‌گوید: در فضای وب کاربر همزمان احتمالا در حال مکاتبه با اشخاص دیگر، دریافت ایمیل، شنیدن موسیقی و فعالیت‌هایی از این دست است که تمرکز مخاطب برای مطالعه مطالب بلند را کاهش می‌دهد.

وی مهمترین عامل برای ناموفق بودن روزنامه‌نگاری سایبر را بحث صحت و اعتبار اخبار می‌داند و معتقد است که این دلیل به ویژه در ایران شناخته شده‌تر و مانع گسترش سایبر ژورنالیسم است. او ادامه می‌دهد: با توجه به فضای سایبری و عدم عبور از فیلترهای مرسوم مردم اعتمادی به اخبار فضای وب ندارند؛ چرا که این اخبار به سرعت قابل تغییر بوده و از طرفی اعتبار ناشر اخبار روشن نیست.

رسانه قاتل رسانه نیست

اما از سوی دیگر محیط وب امکاناتی به مراتب بیشتر از رسانه‌های مکتوب را در اختیار مخاطبان قرار می‌دهد. ایجاد یک فضای تعاملی و فضایی دو سویه هم به ناشر و هم به مخاطب کمک می‌کند تا نظرات و پیشنهادات خود پیرامون مطلب درج شده را منعکس کند. از سوی دیگر در اختیار گذاشتن امکاناتی همچون صوت، تصاویر متحرک، فیلم و نظر سنجی‌های مختلف در کنار شبکه‌های اجتماعی برای به اشتراک گذاشتن مطالب، تجربه‌ای جدید در نشر اطلاعات را در اختیار کاربران می‌گذارد. با این حال اما عموم سایت‌های اطلاع‌رسانی در ایران کمتر از این امکانات استفاده می‌کنند که شاید سرعت پایین اینترنت در کشور یکی از دلایل آن باشد.

امیرعباس تقی‌پور، دبیر همایش روابط عمومی الکترونیک در مورد عدم توفیق روزنامه‌نگاری آنلاین و نیز استفاده رسانه‌های مکتوب از فضای وب می‌گوید: مهمترین مشکل در این بخش به فرهنگ‌سازی برمی‌گردد؛ چرا که هم تولیدکنندگان محتوا و هم کاربران خیلی عادت نکرده‌اند تا در فضای مجازی به دنبال خواندن باشند. ناشرها و تولیدکنندگان محتوا می‌ترسند در فضای مجازی درآمد آنها کاهش یابد و مخاطب هم ترجیح می‌دهد که اطلاعات مورد نیاز خود را از سایت‌های خبری رایگان کسب کند. وی ادامه می‌دهد: چالش مهمی که در این بخش وجود دارد آن است که آیا نشریات مجازی و الکترونیکی جایگزین نشریات سنتی و چاپی خواهند شد یا مکمل آنها. مخاطبان همچنان ترجیح می‌دهند که از حس لامسه خود استفاده کنند و نشریه را لمس کنند. این شرایط نه‌تنها برای مخاطبان ایرانی بلکه برای مخاطبان خارجی نیز به همین شکل است و هنوز دنیای نشر جواب قانع‌کننده‌ای برای این پرسش پیدا نکرده است.

وی ادامه می‌دهد: این نکته را نیز باید در نظر داشته باشیم که استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات و گستردگی این شبکه جهانی باعث ارتباط افراد با یکدیگر شده است و این مساله باعث شده تا کیفیت ارائه محصولات افزایش یابد.

دبیر همایش روابط عمومی الکترونیک می‌گوید: یکی از سرفصل‌هایی که طی دو سال گذشته در نمایشگاه کتاب فرانکفورت مورد بحث در کارگروه‌های مختلف قرار گرفته نشر الکترونیک است و این نشان می‌دهد که این موضوع از اهمیت خاصی برخوردار است، اما با این حال هنوز نتیجه واحدی در این بخش گرفته نشده و کارشناسان متفق‌القول بر این باورند که رسانه‌های جدید، رسانه‌های قدیمی را از بین نمی‌برند، بلکه حتی می‌توانند در بالابردن کیفیت مطالب آنها تاثیرگذار هم باشند.

***

هرچند که بسیاری از روزنامه‌نگاران و کارشناسان بر این باورند که تغییر از مرحله چاپ سنتی به حضور آنلاین در محیط مجازی اتفاقی است که به این زودی‌ها رخ نخواهد داد، اما با این حال سرعت سرسام‌آور تغییرات دنیای تکنولوژی طی یک دهه گذشته قدرت پیش بینی دقیق در این بخش را گرفته است. حال باید منتظر ماند و دید که انقلاب تلفن‌های هوشمند و تبلت‌های لمسی که هر روز مدل‌های جدید با قیمت‌های کمتر از قبل آن روانه بازار می‌شود و تغییرات گسترده‌ای را در بخش نرم‌افزارهای کاربردی به وجود آورده است در کنار سرویس‌های ارزش‌افزوده‌ای که اپراتورها برای مشترکان خود ایجاد می‌کنند، آیا می‌تواند روند چاپ سنتی رسانه‌های مکتوب را تغییر و معادلات مالی این رسانه‌ها را بر هم زند یا خیر؟

واقع گرایی در پیش‌بینی آینده

شهرام شریف- آیا عصر رسانه‌های مکتوب به پایان رسیده است؟ این پرسشی است که طی دو دهه اخیر و به موازات ظهور تکنولوژی های جدید، فعالان رسانه‌ای و صاحب‌نظران مکررا مطرح کرده‌اند. اگر ده سال قبل گروهی از روزنامه‌نگاران به هیجان آمده از ظهور وبلاگ آن را زمینه‌ساز پایان روزنامه‌نگاری سنتی می‌دانستند حالا به وضوح مشخص است که رسانه‌های مکتوب همچنان پابرجا هستند، اما این وبلاگ‌ها هستند که در یک شیفت بزرگ جای خود را به شبکه‌های اجتماعی‌ می‌دهند. به سختی می‌توان انتظار داشت که رسانه‌های بزرگ و مکتوب که توسط بنگاه‌های بزرگ و سرمایه‌های کلان اداره می‌شوند با تغییر تکنولوژی از بین بروند. به واقع اگر بحران‌های اقتصادی رسانه‌ها را از پا درنیاورند،‌ تکنولوژی صرفا به تغییر ماهیت در آنها منجر خواهد شد. هر چند تبلت دارد عمومی‌تر می‌شود و حتی روزنامه‌هایی چون THE DAILY یا نسخه‌های دیجیتال نیویورک تایمز، وال استریت ژورنال یا اکونومیست در دسترس‌ترند یا شبکه‌های اجتماعی هم مدل‌های انتشار اخبار را می‌آزمایند، اما خوب یا بد هنوز مردم به لمس کاغذ اعتماد دارند، چراکه جایگزین‌ها به اندازه کافی قدرتمند نیستند. آیا صفحه‌های نمایش انحناپذیر به عصر رسانه‌های مکتوب پایان می‌دهد؟