نظارت رقیب بر فعالان بازار تولید محتوای صوتی و تصویری؟
فاصله VODهای ایرانی با استانداردهای جهانی
یک بازار تقریبا انحصاری
وی‌‌‌اودی‌‌‌ها همزمان با رونق، ذائقه و سلیقه مخاطبان را هم تغییر داده‌‌‌اند و به این ترتیب رقابت تنگاتنگی با یکدیگر بر سر محتوای متنوع و البته تولیدی و اختصاصی دارند. در این میان گویا سریال‌‌‌های اختصاصی این پلتفرم‌‌‌ها تاثیر زیادی روی جذب مخاطب دارند. یکی از تفاوت‌‌‌های VODها با صداوسیما، استفاده این پلتفرم‌‌‌ها از تبلیغات میدانی است که روی جذب مخاطب بسیار موثر بوده است. اخیرا یک آژانس تحقیقات بازار به بررسی و تحلیل عادت‌‌‌های رسانه‌‌‌ای مردم در اولین ماه زمستان امسال پرداخته است. این بررسی نتایج جالبی از روند تغییر ذائقه مخاطبان ایرانی با نفوذ بیشتر تکنولوژی ارائه می‌کند. آژانس تحقیقات بازار NexLooks در این بررسی شاخص‌‌‌های ترجیح برند و شاخص‌‌‌های عملکرد برند را مورد توجه قرار داده است.
برآیند بررسی این شاخص‌‌‌ها نشان می‌دهد که فیلیمو در دی ماه با اقبال خوبی از سوی مخاطبان مواجه بوده است، هر چند این پلتفرم همچنان فاصله معناداری با VODهای بین‌المللی از نظر تنوع سرویس‌‌‌ها و محتوای اختصاصی دارد. نگاهی به شاخص ترجیح برند یا mpsa در این بررسی نشان می‌دهد که فیلیمو با ۶۶.۹درصد در جایگاه اول قرار دارد و بیشتر از دو‌سوم کاربران شبکه خانگی، این پلتفرم را ترجیح می‌دهند. در این بخش فیلمنت در رتبه دوم قرار گرفته و ۱۷.۷درصد از مخاطبان آن را ترجیح می‌دهند. البته اگر VODهای بین‌المللی در ایران محدود و فیلتر نبودند، قطعا شرایط به کلی متفاوت بود و احتمالا وزنه به نفع بازار بین‌المللی تغییر می‌‌‌کرد.
بر اساس آخرین گزارش این پلتفرم تحقیقات بازار، شبکه نمایش خانگی مبتنی بر پرداخت اشتراک یا SVOD به عنوان یک رسانه محبوب شناخته می‌شود و مخاطبان اصلی این رسانه گروه‌‌‌های سنی ۳۰ تا ۴۵ سال هستند. رایج‌‌‌ترین نوع سرویس VOD سیستم پرداخت اشتراک ماهانه است که در آن مخاطب با ثبت‌‌‌‌‌‌نام و خرید اشتراک میتواند به محصولات و سرویس‌‌‌ها دسترسی داشته باشد. این بررسی با در نظر گرفتن اینکه بازیگران اصلی این بازار فیلیمو، فیلمنت و نماوا هستند، انجام شده است و تقریبا بازاری انحصاری را در دست دارند.
پیروزی VODها بر صدا و سیما
VODها از یکسو همواره در حال رشد هستند و مخاطبان صداوسیما در حال افول. بزرگ‌ترین سازمان تولید محتوای صوتی و تصویری کشور، بیش ازنیم قرن است که انحصار بازار را در دست دارد، اما اکنون مخاطبان خود را از دست داده است. کارشناسان معتقدند این سازمان VODها را مقصر این امر می‌‌‌داند. طی دهه های گذشته این سازمان که با همین نگاه با ویدئو و ماهواره نیز برخورد کرد، اکنون نیز VODها و تمام پلتفرم‌‌‌های پخش فیلم و سریال را مقصر از دست رفتن مخاطبان خود می‌‌‌داند.
با این همه اطلاعات دقیقی درباره حجم بازار VOD در ایران وجود ندارد و بازیگران اندک این بازار تمایل چندانی به شفافیت ندارند؛ به جز فیلیمو که آمار فعالیت خود را در ۶ ماه نخست سال ۱۴۰۱ منتشر کرد، بقیه VODها آماری از کاربران خود منتشر نکرده‌‌‌اند. اما بر اساس آمارهایی که فیلیمو در این گزارش منتشر کرده بود، حجم بازار VODها ۲ تا ۳ همت است و تا پایان سال آینده پیش‌بینی شده که حجم این بازار به ۱۶ تا ۱۷ همت برسد. البته این آمار بر اساس نقل‌‌‌قول‌‌‌های فعالان این حوزه است و هیچ سند معتبری در رابطه با آن وجود ندارد و بیشتر تخمینی است که این افراد از بازار خود می‌زنند.
به نظر می‌رسد که کاربران VODها را به خاطر ایجاد انگیزه در مخاطبان برای تماشای فیلم، دسترسی سریع و آسان، ارزان بودن سرویس‌‌‌های ویدئویی، دستهبندی کارآمد محتوا، آرشیو محتوایی، امکان تماشای خانوادگی فیلم، دوبله و سانسور مناسب، فقدان جایگزین و در نهایت فیلتر بودن پلتفرم‌‌‌های بین‌المللی انتخاب می‌کنند. البته کاربران به وضوح نشان داده‌‌‌اند که حتی در صورت مسدود شدن یا توقف فعالیت VODهای ایرانی بعید است صداوسیما را به عنوان جایگزین انتخاب کنند و کارشناسان هم نقش نظارتی یک رقیب را منصفانه و درست نمی‌‌‌دانند.
جایگاه سازمان صداوسیما به عنوان نهاد ناظر بر VODها همیشه چالش‌برانگیز بوده است. در نشست هم‌‌‌اندیشی چالش‌‌‌ها، ظرفیت‌‌‌ها و چشم‌‌‌انداز سامانه‌‌‌های دیداری شنیداری که اخیرا برگزار شده بود، بسیاری از کارشناسان معتقد بودند که برای تقویت شرکت‌های نمایش ویدئویی برخط یا VODها باید تشکل صنفی قدرتمندی نظیر آنچه در سینما شکل گرفته است، تشکیل شود. محمدمهدی عسگرپور، دبیر انجمن صنفی شرکت‌های نمایش ویدئویی برخط، درباره طرحی برای انتظامبخشی نمایش ویدئویی برخط گفت:«انجمن VOD پیش‌‌‌نویس طرحی را آماده کرده است تا از طریق آن بتوان این بازار را رگوله کرد. این طرح در دو بخش انتظامبخشی در ۲۸ ماده و تبلیغات تجاری و عدالت رقابتی در ۳۳ ماده طراحی و تنظیم شده است. امیدوارم پیش‌‌‌نویس این طرح یا لایحه در مجلس شورای اسلامی یا سایر نهادهای ذی‌ربط به تصویب برسد. سال‌ها قبل هم طرحی درباره سینما ارائه و در نهایت منجر به شکل‌‌‌گیری خانه سینما شد. در رابطه با VODها نیز باید طرحی مشابه با آن ارائه کنیم.»
او افزود: «VOD طفلی است که عده‌‌‌ای اعلام کرده‌‌‌اند والدین او هستند. با توجه به آمار بلیت‌‌‌های فروخته‌شده در سینما در سال ۶۴، حدود ۷۷ میلیون بلیت ثبت شده بود. این رقم برای سال ۶۸ در حدود ۸۰ میلیون و سال ۶۹ این تعداد به ۸۱ میلیون رسیده است. اما این رقم به تدریج کاهش می‌‌‌یابد. در سال ۹۶ تعداد بلیت به فروش رفته در سینما ۲۷ میلیون عدد و در سال ۹۹ به دلیل همه‌گیری کرونا این رقم به ۷ میلیون رسید؛ اما در سال ۱۴۰۱ هم این روند به میزان قبلی خود برنگشت و آمار بلیت به فروش رفته ۱۳.۵ میلیون عدد به ثبت رسیده است. مقایسه این ارقام با یکدیگر نشان‌‌‌دهنده کاهش تدریجی تقاضا برای سینماست.»
عسگرپور در ادامه به بررسی میزان محبوبیت تلویزیون هم پرداخت و گفت: «تلویزیون ۶۰ شبکه سراسری دارد. ۸هزار میلیارد بودجه در اختیار این نهاد است. وزارت ارشاد نیز چند صفحه قانون درباره سینما و تلویزیون و هنر دارد. بنابراین نیاز به قانون نداریم، بلکه نیازمند یک نهاد صنفی هستیم. برای ثبت نهادهای صنفی هنوز جای مشخصی وجود ندارد. وزارت ارشاد تنها موسسه و شرکت ثبت می‌کند. با این‌‌‌همه خلأ قانونی انتظامبخشی در عرصه VODها وجود دارد. بنابراین انجمن نمایش ویدئویی درخواستی برخط، پیش‌‌‌نویس طرح-لایحه‌‌‌ای را تنظیم کرده و امیدوار است در مجلس شورای اسلامی و سایر نهادهای ذی‌ربط مورد توجه و تصویب قرار بگیرد.»
با وجود شکایت‌‌‌های بسیاری هنوز هیچ نهادی موفق نشده است تا صداوسیما را از جایگاه نهاد ناظر پایین بیاورد. به طور کلی قانون‌گذاری برای VODها بسیار دشوار است؛ همان‌طور که این معضل برای اغلب حوزه‌‌‌های صنعت فناوری و تکنولوژی وجود دارد.
معضلاتی از جنس نظم حقوقی
ایجاد تشکل و نهاد صنفی همواره میتواند بسیاری از مشکلات اصناف مختلف را رفع کند. این موضوعی است که کامبیز نوروزی، حقوقدان و وکیل دادگستری به آن اشاره می‌کند و یکی از راه‌‌‌های برون‌رفت VODها را ایجاد تشکل و انجمن می‌‌‌داند. او در این نشست گفت: «این فعالان در صورتی می‌توانند موفق شوند که یک‌‌‌صدا و با یکدیگر گام بردارند و حرکت کنند.»
او در رابطه با معنای نظام حقوقی آثار دیداری و شنیداری در جهان ژلاتینی دیجیتال گفت: «دنیای دیجیتال، جهان ما را با سرعتی بی‌‌‌سابقه دگرگون می‌کند. اتومبیل شورولت ۱۹۵۵ اگر سالم باشد اکنون هم قابل استفاده است و به راحتی با آن می‌توانید سفر بروید اما کامپیوتر پنتیوم ۲ را فقط به عنوان دکور می‌توانید استفاده کنید. موبایل ۱۰ سال پیش دیگر برای امروز کاربردی ندارد. جهان دیجیتال منطق زندگی را تغییر داده است.»
او افزود: «سرعت تغییر زندگی در تاریخ بشر بی‌‌‌سابقه است و عامل این امر نیز دنیای دیجیتال است. زمانی که با سرعت۱۵۰ کیلومتر بر ساعت رانندگی می‌‌‌کنید، اطراف جاده را به شکل خط ممتد مشاهده می‌‌‌کنید. دنیای دیجیتال نیز با چنین سرعتی زندگی‌‌‌مان را تغییر می‌دهد. ما هنوز هم به درستی نمی‌‌‌دانیم هوش مصنوعی چیست. دنیای دیجیتالی ما را کم‌‌‌صبر کرده است. اگر در پیام‌‌‌رسان‌‌‌ها به شخصی پیام بدهیم و بعد از ۱۰ دقیقه پاسخ ندهد، عصبانی یا نگران می‌‌‌شویم.»
نوروزی گفت: «شبکه ارتباطی ما دگرگون شده است. شناخت هر پدیده مستلزم زمان است. باید رخ بدهد و سپس جامعه‌‌‌شناس، هنرمند، حقوقدان، فیلسوف آن را تحلیل کنند. سرعت دنیای دیجیتال به حدی بالاست که مجال شناخت و تحلیل به ما نمی‌‌‌دهد. کتاب‌‌‌های جامعه‌شناسی و روان‌شناسی که ۷ سال پیش درباره تکنولوژی نگاشته شده، امروزه فایده‌‌‌ای ندارد و مناسب دوران امروز نیست.»
او با ژلاتینی خطاب کردن دنیای دیجیتالی گفت: «به دلیل سرعت تغییرات، دنیای دیجیتالی را دنیایی ژلاتینی خطاب می‌‌‌کنم. جهان دیجیتالی با این سرعت در نظم حقوقی چه تاثیری می‌‌‌گذارد؟ پرسش این است که تا چه اندازه حقوق‌‌‌پذیر است؟ حقوق بر اساس تجربه و واقعیت عینی شکل می‌گیرد. پدیده دیجیتال سیال است و مدام تغییر ماهیت می‌دهد و به شکلی متفاوت جلوه می‌کند. مجال شناخت نمی‌‌‌دهد که نظم حقوقی برای آن شکل بگیرد. با آمدن گوگل مفهوم سواد دیگر داشتن اطلاعات نیست. با روی کار آمدن هوش مصنوعی دیگر تحلیل هم به معنای سواد نیست. با هوش مصنوعی آدم‌‌‌ها بازسازی می‌‌‌شوند. با این سرعت تغییرات مشخص نیست تا ۵سال دیگر باز هم VODها وجود داشته باشند یا خیر. از سویی دیگر، نظم‌‌‌بخشی حقوقی معنای دیگری پیدا کرده است. نگاه سنتی حقوقی به دنیای دیجیتالی و VODها اشتباه است. فاکتور دیگر، حقوق‌‌‌ناپذیری رسانه‌‌‌های دیداری و شنیداری و محیط دیجیتالی است و در وضعیت بی‌‌‌حقوقی هستیم. شورای عالی انقلاب فرهنگی از نظر اصول بدیهی حقوقی نمی‌تواند مصوبه صادر کند، اما این کار را انجام می‌دهد. راهکار مدیران VODها اشتراک صنفی است. ایجاد یک تشکل صنفی تنها راه موجود است. البته برخی کارشناسان حقوقی نیز چشم امید به بند «ب» ماده ۷۷ برنامه هفتم توسعه دارند.»
با اینکه کارشناسان به مفادی از برنامه هفتم توسعه امیدوارند، اما هراس دارند که با اصلاحات بعدی، این مفاد تغییر کنند. مهدی کوهیان، کارشناس حقوق بین‌الملل، در این نشست به برنامه هفتم توسعه اشاره و تاکید کرد که امیدی برای تقویت VODها در این برنامه وجود دارد. او به بند «ب» ماده ۷۷ اشاره کرد و گفت: «در این تبصره آمده است صدور مجوز در زمینه رسانه‌‌‌های فعال در عرصه صوت و تصویر فراگیر با رعایت قانون تسهیل صدور مجوزهای کسب و کار باید صورت بگیرد. پیش‌‌‌نویس هرگونه آیین‌‌‌نامه، دستورالعمل یا بخشنامه که توسط سازمان صداوسیما تدوین شده، باید یک هفته قبل از صدور در تارنمای این سازمان منتشر شود تا فرصت لازم برای اعلام نظرات عموم و تشکل‌ها وجود داشته باشد.»
او افزود: «طبق این تبصره نهادهای مرتبط مکلفند در عرصه صوت و تصویر فراگیر، اقدامات قانونی لازم را به تصویب هیات وزیران برسانند. همچنین هرگونه آیین‌‌‌نامه، دستورالعمل یا بخشنامه صداوسیما باید بلافاصله در پایگاه اطلاعات قوانین و مقررات مرتبط با محیط کسب و کار به اطلاع عموم برسد. در این قانون آمده است هرگونه مقرره و قانون جدید که توسط سازمان صداوسیما وضع می‌شود باید در هیات وزیران به تصویب برسد.»
لزوم صیانت از حریم خصوصی در VODها
حمیدرضا حیدرپور، کارشناس حقوق، در رابطه با جایگاه حریم خصوصی افراد در تولیدات نمایشی و حمایت حقوقی از آنان در این نشست گفت: «در قانون اساسی بر حریم خصوصی تحت عنوان حقوق شهروندی تاکید شده است. مصادیقی از حریم خصوصی به عنوان مقررات به تصویب رسیده است. قوانین دیگر نیز ابعاد قضایی حریم خصوصی را بررسی کرده‌‌‌اند. حریم خصوصی حقوقی شامل تمامی ارزش‌‌‌ها، هنجارها و استانداردهای زندگی فرد است که مایل نیست دیگران از آن مطلع شوند. تلاش‌‌‌های متنوعی صورت گرفته تا حریم خصوصی افراد دستخوش تهدید قرار نگیرد. قوانین و مقرراتی نیز در این زمینه تصویب شده که با تکیه بر آنها نقض‌کنندگان حریم خصوصی افراد، تحت تعقیب قضایی قرار گرفته و موارد مداخله غیرقانونی در حریم خصوصی به حداقل ممکن برسد.»
حیدرپور گفت: «تولیدات نمایشی از جمله عرصه‌‌‌های پر‌ازدحام در زندگی اجتماعی انسان‌‌‌های امروزی است. در VODها امکان نقض حریم خصوصی افراد وجود دارد. حال باید سازوکارهایی ایجاد شود تا از حریم خصوصی کاربران در این حوزه صیانت شود.»
با رشد و توسعه VODها لزوم صیانت از این حوزه بیش از پیش احساس می‌شود و ضریب نفوذ شبکه نمایش خانگی در ایران، گواهی بر این موضوع است.
مخاطبان در جست‌وجوی محتوای جذاب
گزارش اخیر NexLooks نشان می‌دهد که به طور کلی ضریب نفوذ شبکه نمایش خانگی در ایران در شهریور ۱۴۰۲ برابر با ۱۳.۶درصد بوده است. البته این موضوع به این معنا نیست که فقط ۱۳.۶درصد از مخاطبان محتوای شبکه‌‌‌های خانگی را تماشا می‌کنند، بلکه این افراد گروهی هستند که از طریق اشتراک این برنامه را از پلتفرم شبکه‌‌‌های خانگی تماشا می‌کنند. همچنین ممکن است با یک اشتراک چند نفر محتوای شبکه خانگی را دنبال کنند که شامل ضریب نفوذ می‌‌‌شوند. اغلب یوزرها از نظر حجم استفاده در طبقه لایت یوزرها قرار می‌‌‌گیرند؛ یعنی اغلب یک یا دو سریال را از پلتفرم دنبال می‌کنند. فقط ۱.۷درصد از افراد جامعه هِوی یوزر هستند و بیشتر از ۷ ساعت در هفته را به تماشای محتوای این پلتفرم اختصاص می‌دهند. اغلب مخاطبان فقط سریال‌‌‌های اصلی را از پلتفرم تماشا می‌کنند و سایر برنامه‌‌‌ها مانند فیلم‌‌‌های سینمایی خارجی را از پلتفرم دنبال نمی‌‌‌کنند.
بزرگ‌ترین گروه مخاطبان SVOD در رده سنی ۳۰ تا ۴۵ سال هستند. گروه‌‌‌های بزرگ مخاطبان مستقیم پلتفرم‌‌‌های نمایش خانگی بر پایه حق اشتراک به چند گروه قابل تفکیک دستهبندی می‌‌‌شوند. گروه سنی AB یا ۳۱ تا ۴۵ سال که به تنهایی ۲۱.۷درصد از مخاطبان این صنعت را شامل می‌‌‌شوند. به طور کلی رده سنی ۳۱ تا ۴۰ سال نیمی از یوزرهای مستقیم شبکه نمایش خانگی را شامل می‌‌‌شوند. بنابراین رده سنی ۳۱تا۴۵ سال یوزرهای اصلی این پلتفرم‌‌‌ها هستند.
اگر بخواهیم دقیق‌‌‌تر بگوییم، رده سنی ۳۳ تا ۳۷ سال بالاترین سرانه مصرف پلتفرم‌‌‌های نمایش خانگی را به خود اختصاص داده‌‌‌اند. همچنین نسل آلفا به‌خصوص بچه‌‌‌های کمتر از ۸ سال نیز هدف بسیار بزرگی در میان مخاطبان محسوب می‌‌‌شوند و عمدتا برنامه‌‌‌های مخصوص کودک را دنبال می‌کنند. اما این پلتفرم‌‌‌ها در میان نسل Z محبوبیت کمتری دارند.
بر اساس این نتایج، بخش قابل‌توجهی از محتوای ارائه شده در شبکه نمایش خانگی از کانال‌‌‌های دیگری دنبال می‌‌‌شوند. به عنوان مثال سریال زخم کاری که یکی از پربیننده‌‌‌ترین محصولات نمایش خانگی به حساب می‌‌‌‌‌‌آید، توسط ۵۸درصد مخاطبان دیده شده است؛ اما این تماشا لزوما از طریق پلتفرم فیلیمو نبوده و تنها ۳۱درصد از این میزان مخاطب به صورت مستقیم و با مراجعه به پلتفرم فیلیمو به تماشای سریال نشستند. در واقع بخش عمده‌‌‌ای از مخاطبان محتوای نمایش خانگی را از کانال‌‌‌های دیگر مانند دانلود از تلگرام، شبکه‌‌‌های ماهواره‌‌‌ای، کلوب‌‌‌ها و دستفروش‌ها دنبال می‌کنند، یا فایل آن را از دوستان و آشنایان خود دریافت می‌کنند. در نتیجه بررسی‌‌‌ها در سه بازه زمانی به خوبی نشان می‌دهد که مخاطبان عمدتا به سمت کانال‌‌‌های رایگان گرایش دارند؛ یعنی ترجیح می‌دهند برای تماشای محتوا، حق اشتراک پرداخت نکنند. به عنوان مثال افرادی که محتوای نمایش خانگی را از طریق ویدئو کلوپ‌‌‌ها و دستفروش‌ها تهیه می‌کنند، رو به افزایش بوده است.
رقابت تنگاتنگ VODها
بر اساس مطالعات NextLooks بالاترین میزان آگاهی از برند در میان بازیگران این عرصه به برند فیلیمو با نرخ ۸۵.۶درصد تعلق دارد. نماوا با ۴۵.۹ درصد، در رتبه دوم و فیلمنت با ۴۰.۶درصد در رده سوم قرار دارد. سایر برندها نیز با ۷.۸درصد در رتبه آخر هستند. همچنین در این تحقیق آمده است که بر اساس شاخص‌‌‌های ترجیح برند و بررسی‌‌‌های صورت‌گرفته، برند فیلیمو به انتخاب ۶۶.۹درصد از مخاطبان نمایش خانگی به عنوان محبوب‌‌‌ترین رسانه در میان فعالان این عرصه برگزیده شده است. نکته جالب در این تحقیق رشد ۱۷.۷ درصدی فیلمنت است که در رده دوم محبوبیت قرار گرفته و رقیب قدیمی‌‌‌تر خود نماوا را با ۱۳.۲درصد پشت سر گذاشته است. نتایج تحقیقات به عمل آمده نشان می‌دهد از میان سه بازیگر اصلی نمایش خانگی برند فیلیمو بر مبنای شاخص‌‌‌های عملکرد برند و انتخاب کاربران با در دست داشتن ۶۲.۴درصد سهم از بازار با اختلاف زیاد نسبت به سایر رقبا در رتبه اول قرار دارد و بعد از آن فیلمنت با ۲۱.۶درصد در رده دوم است و نماوا نیز ۱۱.۳ درصد از سهم بازار را در اختیار دارد.
با این همه آمارها به خوبی نشان می‌دهند که بازار جهانی VODها با سرعت بسیار بیشتری نسبت به ایران در حال رشد است. علی شاکری، استاد دانشگاه، در رابطه با تجارب بازار کسب‌وکار نمایش ویدئویی برخط در خاورمیانه و جهان در این نشست گفت: «بازار VODها در خاورمیانه و جهان در حال رشد و توسعه است. این بازار ظرفیت بالایی برای ایجاد فرصت‌‌‌های جدید اقتصادی و اجتماعی دارد. انتظار می‌رود ارزش بازار VODها در ایران تا سال ۲۰۲۸ به حدود ۴۶۲ میلیون دلار آمریکا برسد. نرخ رشد VODها در آسیا و اقیانوسیه ۱۸درصد است. مهم‌ترین مشتریان این بازار، امارات متحده عربی و افراد ۲۴تا ۳۵ساله هستند.
شاکری همچنین اعلام کرد: «در مصر نیز افراد ۲۴ تا ۳۵ ساله بیشترین مخاطبان VODها را به خود اختصاص می‌دهند. رتبه رفاه دیجیتال ایران ۹۵، کیفیت اینترنت ۱۰۴، رتبه قیمت اینترنت ایران ۶۸ و امنیت الکترونیک در بین ۱۲۱ کشور، ۱۲۰ است. با این همه پیش‌بینی می‌شود که تعداد کاربران ایران تا سال ۲۰۲۸ به ۴۶ میلیون نفر برسد.»
