آیا وعده وزیر ارتباطات، کاربران را راضی می‌کند؟
شنود نمی‌شود؛ اعتماد کنید
پافشاری وزارت ارتباطات بر جایگزینی شبکه‌های اجتماعی خارجی با نسخه‌های بومی از طریق فیلترینگ - به جای رقابت سالم با آنها- در حالی ادامه دارد که کارشناسان و سیاستگذاران بارها بر ناکارآمدی این رویکرد تاکید کرده‌اند. در یکی از جدیدترین اظهارنظرها، محمدسعید احدیان، دستیار سیاسی رئیس مجلس بر ضعف موجود در حکمرانی فضای مجازی تاکید کرده و گفته است که مشکلات جامعه پیش و پس از فیلتر پلتفرم‌های خارجی تغییری نکرده و حتی مسدود کردن دسترسی به واتس‌اپ باعث شده قدرت تلگرام بیشتر شود.
تلاش برای جلب اعتماد از دست‌رفته
مراسم رونمایی رسمی از طرح اتصال متقابل(اینترکانکشن) پیامرسانهای ایرانی روز سه‌شنبه با حضور مدیران وزارت ارتباطات و شماری از سازندگان این پلتفرم‌های داخلی برگزار شد و در این مراسم، تلاش شد تا ضمن تاکید بر پتانسیل‌های این پلتفرم‌ها، جزئیاتی از نحوه اتصال آنها به یکدیگر ارائه شود. به موجب این طرح قرار است امکانی فراهم شود تا کاربران پیامرسانهای داخلی صرفا با نصب یکی از برنامه‌های بله، ایتا، گپ و آی‌گپ بتوانند با مخاطبان خود در هر کدام از این پلتفرم‌ها ارتباطات برقرار کنند و دیگر نیازی به نصب تمام این برنامه‌ها نباشد. عیسی زارع‌پور، وزیر ارتباطات در تشریح این طرح گفت: قابلیت جدید بر اساس یک نیاز فراهم شده و درخواستی از طرف مردم بوده است. وی با بیان اینکه چنین طرحی جهت‌گیری جهانی دارد تا از انحصار جلوگیری شود، تاکید کرد که ایران نخستین کشور دنیاست که چنین امکانی را فراهم کرده است. اگرچه طبق آنچه زارع‌پور اظهار کرد، هنوز هیچ کشور دیگری دست به اجرای چنین طرحی نزده، اما مدیران این پلتفرم‌ها از رویای خود برای اتصال پیامرسانهای ایرانی به نمونه‌های خارجی صحبت کردند. هرچند مشخص نیست منظور آنها از نمونه‌های خارجی همین پلتفرم‌های فیلتر شده است یا خیر. طبق آنچه در این جلسه مطرح شد، در فاز نخست طرح، فقط امکان ارسال متقابل پیام متنی فراهم شده و قرار است در فازهای بعدی تشکیل متقابل گروه و کانال و همین‌طور برقراری تماس‌های صوتی و تصویری نیز میسر شود. در این مراسم وزیر ارتباطات تاکید کرد که فعلا فقط چهار پیامرسان برای این طرح پیش‌قدم شده‌اند و با فراهم شدن زیرساخت‌های لازم، پلتفرم‌های دیگری نیز در برنامه اتصال متقابل قرار می‌گیرند. تاکید وزیر ارتباطات بر لزوم پیوستن تمام کاربران به پیامرسانهای بومی، نشانه‌ای از رویکرد جبری در ترغیب کاربران ایرانی به استفاده از پلتفرم‌های داخلی و محترم نشمردن حق انتخاب و اختیار برای آنهاست و باعث شده با وجود حمایت حداکثری از این پلتفرم‌ها، همچنان اقبال چندانی به استفاده از آنها وجود نداشته باشد.
در شرایطی که اکثر مردم هر روز از چندین و چند VPN برای اتصال به اینترنت استفاده می‌کنند و خرید این ابزارهای دور زدن فیلترینگ به بخش ثابتی از سبد هزینه خانوار تبدیل شده، وزیر ارتباطات مدام بر استقبال چشمگیر مردم از پلتفرم‌های داخلی تاکید دارد. در جدیدترین آمار اعلام شده از سوی این وزارتخانه، گفته می‌شود که تعداد کاربران فعال ماهانه پیامرسان ایتا به ۲۲ میلیون نفر، بله ۱۶ و نیم میلیون نفر، سروش پلاس ۱۰ و نیم میلیون نفر و روبیکا حدود ۴۰ میلیون نفر رسیده است. زارع‌پور در حالی از استقبال کاربران به این پلتفرم‌های بومی ابراز رضایت می‌کند و با استناد به آمارهای پست و تراکنش‌های بانک مرکزی، از عادی شدن وضعیت کسب‌وکارهای آنلاین با استفاده از این پلتفرم‌های داخلی خبر می‌دهد که بررسی‌های پادرو- از پلتفرم‌های ارائه‌دهنده خدمات به کسب‌وکارهای اینستاگرامی- حاکی از آن است که ترافیک فعالیت کاربران در اینستاگرام تقریبا به حالت عادی برگشته است و بسیاری از فروشگاه‌های اینستاگرامی به لطف VPN مجددا کار خود را از سر گرفته‌اند.
پلتفرم‌های بومی زیر ذره‌بین کارشناسان
مدت‌هاست که وزارت ارتباطات درصدد کوچ دادن حداکثری کاربران به پلتفرم‌های داخلی است و در جدیدترین اظهارات نیز تاکید شده است که این حمایت تا پیوستن تمام کاربران ادامه خواهد یافت. با این‌حال بررسی‌های کارشناسان حاکی از آن است که حقیقت نهفته در پس این پلتفرم‌های داخلی بسیار با آنچه وزیر ارتباطات می‌گوید متفاوت است و این پیام‌رسان‌ها توان فنی لازم برای پاسخ به نیاز کاربران را ندارند. در همین راستا، علی بهرامی، هم‌بنیان‌گذار نوین‌هاب-پلتفرم جامع مدیریت شبکه‌های اجتماعی- در گفت‌وگوی خود با «دنیای اقتصاد» به نقد کارآیی این پلتفرم‌های داخلی پرداخته و می‌گوید: «چنین پلتفرم‌هایی در وضعیت فعلی نسخه درجه دومی از پلتفرم‌هایی مانند تلگرام، اینستاگرام و واتس‌اپ هستند و نمی‌توان آنها را جایگزین این برنامه‌ها کرد.» همزمان با آنکه مساله اعتماد یکی از جدی‌ترین چالش‌های موجود در مسیر پیوستن کاربران به پلتفرم‌های بومی است، روز گذشته وزیر ارتباطات در حاشیه جلسه هیات دولت در اظهاراتی، بر امنیت پیامرسانهای داخلی تاکید کرد و گفت: «وزارت ارتباطات بر ضوابطی که وضع کرده کاملا نظارت دارد و به هیچ‌وجه احدی حق دسترسی به اطلاعات مردم در پیامرسانهای داخلی را ندارد؛ خیال مردم عزیز راحت باشد.» وی با بیان اینکه «طبق فتوای مقام معظم رهبری و قانون، اطلاعات مردم در فضای مجازی جزو حریم خصوصی محسوب می‌شود»، تاکید کرد: «دسترسی به آن هم قانونا و هم شرعا اشکال دارد». وی در پاسخ به این شائبه که اتصال پیامرسانهای ایرانی به یکدیگر به حریم خصوصی و رقابت در پیام‌رسان‌ها ضربه می‌زند، گفت: «این کار جهت‌گیری کلی در فضای بازار دیجیتال جهانی است و باعث افزایش رقابت می‌شود. دنیا دارد به این سمت حرکت می‌کند.»
با وجود اظهارات مطرح شده از سوی وزیر ارتباطات، بهرامی معتقد است که همچنان کاربران از اینکه داده‌های آنها در اختیار دیگران قرار نمی‌گیرد، اطمینان‌خاطر ندارند و همین باعث بی‌میلی آنها به استفاده از پیامرسانهای بومی می‌شود. این کارشناس می‌افزاید: گذشته از ذهنیت غالب ایجاد شده در ذهن کاربران، بررسی‌های فنی ما نشان می‌دهد که پلتفرم‌های بومی معرفی شده ضعف‌های ساختاری و باگ‌های بسیاری دارند و پروتکل‌های استفاده شده برای انتقال داده‌ها نیز شفافیت کافی ندارند؛ همچنین رمزنگاری درستی نیز روی پیام‌ها اعمال نمی‌شود. بهرامی با اشاره به اینکه توسعه فنی این پلتفرم‌ها عموما به صورت ناقص انجام شده است، می‌افزاید: همین امر باعث شده تا باگ‌های زیادی در کار با این برنامه‌ها وجود داشته باشد و بعضا سرعت عملکرد به میزان قابل‌توجهی افت کند. وی با اشاره به اینکه پلتفرم‌های داخلی ارائه شده صرفا تلاش کرده‌اند تا قابلیت‌های موجود در پلتفرم‌های خارجی را تقلید و شبیه‌سازی کنند و به مجموعه عملکرد برنامه‌های خود بیفزایند، می‌گوید: در نهایت خروجی این رویکرد آن است که هر پلتفرم مجموعه‌ای از چندین قابلیت ناقص است که تجربه‌کاربری ایجاد شده ناشی از آن، قابل مقایسه با نسخه اصلی برنامه نیست. بهرامی تاکید می‌کند: اکنون پلتفرم‌های داخلی حتی قابلیت پشتیبانی از تمامی سیستم‌عامل‌ها را ندارند و مثلا کاربران سیستم‌عامل IOS به دلیل موجود نبودن این برنامه‌ها در اپ‌استورهای رسمی، حتی اگر بخواهند نیز نمی‌توانند این برنامه‌های داخلی را نصب و استفاده کنند. گذشته از این مورد، قطعی مکرر سرور که به قطع دسترسی کاربران و ارسال نشدن (یا گم شدن پیام) منجر می‌شود، از دیگر نواقص این پلتفرم‌های داخلی شمرده شده است. بهرامی تاکید می‌کند: پشتیبانی فنی این پلتفرم‌ها به قدری ضعیف و کند است که مثلا اگر یک توسعه‌دهنده بخواهد برای رفع مشکل ارائه یک قابلیت جدید با تیم‌های این پیام‌رسان‌ها ارتباط برقرار کند، باید مدت‌ها در انتظار پاسخ بماند و همین اجرای پروژه‌ها را با مشکل مواجه می‌کند.
هم‌بنیان‌گذار نوین‌هاب تصریح می‌کند: موارد ذکر شده صرفا موارد شاخصی هستند که در تمام شبکه‌های اجتماعی داخلی مشاهده می‌شوند و اگر بنا باشد به صورت دقیق مشکلات هر کدام را مورد بررسی قرار دهیم بسیار بیش از اینهاست. وی می‌افزاید: با همین مقایسه ساده میان یک پیامرسان بومی و تلگرام، مشاهده می‌شود که پیامرسانهای داخلی مزیت قابل‌توجهی ندارند که کاربر را مجاب به کنار گذاشتن برنامه‌ای مانند تلگرام و استفاده از این نسخه داخلی کند. در نتیجه حتی اگر چالش‌های امنیتی و حفظ حریم خصوصی و رمزنگاری نشدن پیام‌ها در پلتفرم‌های داخلی را نادیده بگیریم، باز هم مزیت ایجاد شده ناشی از پایداری تلگرام و داشتن رابط کاربری مطلوب به حدی است که به استفاده آن از طریق VPN می‌ارزد. با تمام اینها، به نظر می‌رسد وزارت ارتباطات عزمی برای شنیدن صدای انتقاد کاربران و درک دشواری تحمیل شده با فیلترینگ به مردم را ندارد و طبق آنچه زارع‌پور اظهار کرد: قرار است این رویه حمایتی تا پیوستن تمام مردم به پلتفرم‌های داخلی ادامه پیدا کند. این پافشاری برای نپذیرفتن ضرورت دسترسی آزاد به اطلاعات -از طریق حذف رقبا و ایجاد رانت- گویا تنها مختص کاربران داخلی است و تاکید دوباره وزیر میراث فرهنگی و گردشگری بر اجرای طرح سیم‌کارت بدون فیلتر برای گردشگران خارجی، نشان می‌دهد که در بلندمدت حذف کامل پلتفرم‌ها و پیامرسانهای رایج جهانی عملا ممکن نخواهد بود.
