در حال حاضر هیچ‌کدام از پیش‌نیازهای تولید سیستم‌عامل بومی در کشور وجود ندارد
اندروید ایرانی در راه است؟
بیش از ۸۸ روز از فیلترینگ شبکه‌های اجتماعی پرکاربر می‌گذرد و در این مدت کاربران و کسب‌وکارها دچار ضرر و زیان‌های هنگفتی شده‌اند. حالا در وضعیتی که کسب‌وکارها برای غرق نشدن در باتلاق فیلترینگ دست‌وپا می‌زنند، وزارت ارتباطات به منظور تولید سیستم‌عامل بومی، فراخوانی منتشر کرده و از تولیدکنندگان داخلی سیستم‌عامل موبایل دعوت به همکاری شده است. با این همه تجربه‌های مشابه و البته شکست‌خورده در سال‌های اخیر حاکی از آن است که تولیدات بومی اعم از موتور جست‌وجو، گوشی همراه، پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی بومی‌سازی شده، نه تنها موفقیتی در جلب‌توجه کاربران به دست نیاورده‌اند، بلکه باعث اتلاف وقت و هزینه‌های هنگفت شده‌اند.
بازگشایی مجدد پروژه شکست‌خورده
روز یکشنبه معاونت فناوری و نوآوری وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات در راستای ماموریت تولید سیستم‌عاملی تلفن همراه هوشمند، فراخوانی منتشر کرد. در فراخوان منتشر‌شده معاونت فناوری و نوآوری وزارت ارتباطات، آمده است: «در راستای اجرای بند ۱۸ اهداف عملیاتی سند طرح کلان و معماری شبکه ملی اطلاعات و به‌منظور شناسایی ظرفیت‌های فنی و اجرایی تولید و توسعه سیستم‌عامل تلفن همراه هوشمند، از بین اشخاص حقیقی و حقوقی شامل شرکت‌های خصوصی، غیردولتی و سازمان‌های مردم نهاد که تا تاریخ بیستم دی‌ماه ۱۴۰۱ دارای حداقل یک سیستم‌عامل عملیاتی نصب‌شده روی گوشی هوشمند باشند، برای ارزیابی دعوت به‌عمل می‌آید.»
با این حال زمزمه تولید سیستم‌عامل بومی از مدت‌ها پیش وجود داشته است؛ در دولت قبل و زمانی که تعدادی از برنامه‌های ایرانی از بازارهای بین‌المللی حذف شد، این طرح در دستور کار وزارت ارتباطات قرار گرفت. محمدجواد آذری‌جهرمی، وزیر سابق ارتباطات در تیرماه ۱۳۹۸ ویدئویی را در حساب توییتری خود منتشر کرد که حکایت از عزم جدی وزارت ارتباطات برای توسعه اندروید ایرانی داشت. این تصمیم به‌دنبال حذف اپلیکیشن‌های ایرانی از مارکت‌های خارجی گرفته شد تا دیگر امکان حذف برنامه‌های ایرانی وجود نداشته باشد. در آن زمان حتی از یک سیستم‌عامل رونمایی شد که جهرمی درباره آن عنوان کرده بود کاربران با استفاده از این سیستم‌عامل قادر به استفاده از تمام نرم‌افزارهای بین‌المللی هستند؛ در حالی که گوگل قادر به دستکاری گوشی آنها نخواهد بود. او حتی مدعی شد که می‌توان این سیستم‌عامل بومی اندروید را در هر آزمایشگاه سایبری جهان مورد بررسی قرار داد. رئیس سازمان فناوری اطلاعات وقت هم پیش‌بینی کرده بود که این نسخه می‌تواند ۵/ ۰ تا ۸ درصد از مخاطبان اندروید در کشور را به خود جذب کند.
تکلیفی در راستای معماری شبکه ملی اطلاعات
این طرح نهایتا به نتیجه نرسید و با این حال دوباره وزارت ارتباطات آن را به جریان انداخته است. به نظر می‌رسد عیسی زارع‌پور بر تلاش برای ایجاد زیرساخت‌های لازم جهت توسعه بومی ارتباطات و فناوری اطلاعات تاکید دارد. وزیر ارتباطات در واکنش به فراخوان برای توسعه سیستم‌عاملی بومی، گفت این امر یکی از تکالیفی است که شورای عالی فضای مجازی بر عهده این وزارتخانه گذاشته است. زارع‌پور در گفت‌وگو با باشگاه خبرنگاران در این باره گفت: «تولید سیستم‌عامل بومی یکی از تکالیفی است که شورای عالی فضای مجازی در سند معماری شبکه ملی اطلاعات بر عهده وزارت ارتباطات گذاشته. در راستای اجرای این تکلیف قانونی، با استفاده از نخبگان کشور و شرکت‌های دانش‌بنیان فعال در این حوزه، قصد داریم این تکلیف را انجام دهیم.» او در ادامه گفت: «ما به سمتی حرکت می‌کنیم که بتوانیم زیرساخت‌های لازم برای توسعه ارتباطات و فناوری اطلاعات در کشور را به‌طور بومی داشته باشیم. همه کشورهای پیشرفته به سمتی پیش می‌روند که بتوانند دارایی دیجیتال مخصوص به خود را داشته باشند. در حوزه تلفن همراه و سیستم‌عامل هم همکاران در معاونت فناوری وزارتخانه فراخوانی داده‌اند تا ظرفیت‌های موجود در کشور را شناسایی و از آن برای تولید سیستم‌عامل بومی استفاده کنند.»
حامد بیدی یکی از کارشناسان حوزه فناوری اطلاعات اجرای چنین طرحی را پرهزینه می‌داند و معتقد است که پیش‌نیازهای آن در حال حاضر در کشور وجود ندارد. او در این مورد به «دنیای اقتصاد» گفت: «مصوبات اسناد بالادستی در گذشته در شورای عالی فضای مجازی تصویب شده است و این موضوع یک برنامه‌ریزی کلی بوده که اجرای آن به دولت‌های گذشته تاکید شده است، ولی از آنجا که اساسا اجرای چنین ایده‌هایی بسیار پرهزینه است و به پیش‌نیازهایی نیاز دارد که معمولا وجود ندارند، تجربه موفقی هم در این زمینه‌ها کسب نشده است. موضوع مهمی که باید به آن توجه کرد این است که طراحی و توسعه سیستم‌عامل به یک زیرساخت مهم نرم‌افزاری نیاز دارد. وقتی قرار بر توسعه یک سیستم‌عامل باشد، باید از نظر فنی و از نظر نرم‌افزاری توانمندی و پتانسیل وجود داشته باشد که در درجه اول بتوان از طریق این پتانسیل و توانمندی سیستم‌عامل تولید کرد و درجه دوم بتوان نرم‌افزارهایی را تولید کرد که روی این سیستم‌عامل قابلیت اجرا داشته باشند و نیازهای کاربران را رفع کند.»
او با اشاره به تجربه کشورهای دیگر در این زمینه گفت: «اگر سیستم‌عامل کاملا متفاوت باشد و هیچ نرم‌افزاری وجود نداشته باشد که روی آن اجرا شود، این سیستم‌عامل بلااستفاده خواهد بود. حتی کشوری مانند چین هم با آن همه قدرت و زیرساختی که در این حوزه دارد، سراغ چنین ایده‌ای نرفته است. این در حالی است که چین مخاطبان بسیار بالایی دارد و از نظر توانمندی‌های فنی و زیرساختی هم بسیار پیشرفته است. در واقع اجرای چنین ایده‌ای پیش‌نیازهایی لازم دارد و همچنین تخصص‌های فراگیری می‌خواهد و بسیار پرهزینه است. اجرای این ایده در شرایط فعلی مقرون‌به‌صرفه نیست؛ خصوصا وقتی که ما در حوزه‌های پیش پاافتاده و ابتدایی‌تر، هنوز به بلوغ لازم نرسیده‌ایم.»
این کارشناس حوزه فناوری با اشاره به این موضوع که هیچ‌گونه سیستم‌عامل بومی‌ای وجود ندارد، عنوان کرد: «وقتی ملزومات توسعه چنین سیستم‌عاملی در کشور وجود نداشته باشد، این موضوع باعث ایجاد رانت و سوءاستفاده می‌شود. در بحث سیستم‌عامل بومی هم آن چیزی که ما تا الان شاهد بودیم، این بود که نسخه‌های کپی شده‌ای از نرم‌افزارهای متن‌باز که در دنیا وجود دارند، بهینه شده و مورد استفاده قرار گرفته‌اند. تا به امروز تنها سیستم‌عامل‌های متن‌باز بوده‌اند که توسعه‌دهندگان با ایجاد تغییراتی آن را به عنوان سیستم‌عامل بومی معرفی کرده‌اند. این کار شاید هدف از ارائه سیستم‌عامل بومی را رفع کند، اما نمی‌تواند به عنوان طراحی و توسعه یک سیستم‌عامل متفاوت تلقی شود.»
تجربه تلخ هوآوی
شاید بهترین نمونه مشابه در این زمینه، شرکت چینی هوآوی باشد که به دنبال تحریم‌های دولت آمریکا به ناچار به توسعه سیستم‌عامل موبایل انحصاری خودش روی آورد. در اواسط سال ۲۰۱۹ دونالد ترامپ تحریم‌های گسترده‌ای را علیه شرکت هوآوی وضع کرد و از آن زمان هوآوی وارد لیست سیاه وزارت بازرگانی آمریکا شد. از آن زمان تا حالا، بخش موبایل هوآوی ضررهای هنگفتی را متحمل شده است و حالا به سختی در این بخش فعالیت می‌کند. با وجود آنکه هوآوی در تلاش بود جایگاه اول بازار موبایل جهان را به دست بیاورد، اما در حال حاضر نام این شرکت حتی بین ۵ تولیدکننده بزرگ این بازار هم قرار ندارد. شرکت گوگل در راستای تحریم‌های آمریکا اعلام کرد که دیگر با این شرکت همکاری نمی‌کند و ملزم شد که امکان استفاده از سرویس‌ها و اپلیکیشن‌هایش در گوشی‌های هوشمند Huawei را سلب کند. گوگل عنوان کرده بود که کاربران باید از نصب اپلیکیشن‌های اندروید روی گوشی‌های هوآوی خارج از پلی‌استور خودداری کنند. با این حال کاربرانی که مدل‌های قدیمی‌تر گوشی‌های هوآوی را داشتند، می‌توانستند از سیستم‌عامل‌های اندروید استفاده کنند؛ هر چند دیگر امکان دریافت به‌روزرسانی‌های نرم‌افزاری نداشتند. تحریم‌های آمریکا در نهایت هوآوی را مجبور کرد که سیستم‌عاملی مختص به تلفن‌‌های همراه خودش تولید کند. با این حال این سیستم‌عامل جدید هم نتوانست جلوی سقوط این شرکت را بگیرد و هوآوی افت بسیار زیادی را در بخش فروش تلفن همراه تجربه کرد؛ تا جایی که یکی از مدیران این شرکت اعتراف کرد که اگر تحریم‌های سختگیرانه دولت ایالات‌متحده وجود نداشت، این غول ارتباطات چینی می‌توانست در کنار اپل یکی از پیشگامان اصلی بازار جهانی گوشی‌های هوشمند باشد. حالا و با وجود تحریم‌های ایالات‌متحده، گوشی‌های هوآوی دیگر به سرویس‌های گوگل و سیستم‌عامل اندروید و البته چیپ‌های ۵G دسترسی ندارند و به همین دلیل، فروش موبایل‌های این شرکت به‌شدت کاهش یافته است. مرور تجربه‌های مشابه و البته شکست‌خورده داخلی و حتی خارجی نشان می‌دهد که اقبال چندانی به بومی‌سازی محصولات و خدمات بین‌المللی و محبوب وجود ندارد و کاربران همیشه ترجیح داده‌اند با روندهای رایج دهکده جهانی همراه شوند.
