با وجود ناکامی در جلب نظر کاربران داخلی دنبال می‌شود
پیام‌رسان‌های بومی در سودای جهانی شدن
دو پيامرسان روس نيز در طرح جديد وزارت ارتباطات براي يکپارچهسازي پيامرسانهاي بومي مشارکت خواهند داشت
این اقدامات برای ترویج پیام‌رسان‌های بومی در حالی است که نتایج یک پژوهش داده‌کاوی نشان می‌دهد که فیلترینگ گسترده اپ‌های خارجی و محدودیت‌های اینترنتی، نه تنها مردم را از پیام‌رسان‌های خارجی روی‌گردان نکرده، بلکه بازدید پیام‌ها در تلگرام، در یک ماه اخیر نسبت به ماه پیش از آن، با رشد بیش از ۲ برابری مواجه شده است. با وجود آنکه برخی رسانه‌ها مدعی افزایش استقبال از پیام‌رسان‌های داخلی هستند، گروهی از کاربران به دریافت پیامک‌هایی اعتراض می‌کنند که در آنها کد ثبت‌نام و ورود به این پلتفرم‌های داخلی ارسال شده است، در حالی که این افراد اظهار می‌کنند اقدامی برای نصب این برنامه انجام نداده‌اند. این رخداد برای بسیاری یادآور جنجالی است که پیش‌تر و پس از فیلتر شدن تلگرام در اواخر سال ۹۶، در مورد پیام‌رسان سروش رخ داده بود. در آن مقطع زمانی گروهی از کاربران ادعا کردند که هیچ‌گاه در این پیام‌رسان ثبت‌نام نکرده‌اند؛ اما مخاطبان، نام آنها را در میان کاربران فعال و حتی آنلاین این برنامه مشاهده می‌کنند.
خطرات یکپارچه‌سازی پیام‌رسان‌های داخلی
همزمان با سودای سیاستگذاران برای ترویج پلتفرم‌های بومی و حذف یکباره رقبای خارجی این پلتفرم‌ها، وزارت ارتباطات با برگزاری جلسه‌ای از طرح جدید خود برای یکپارچه‌سازی پیام‌رسان‌های بومی خبر داد. در این طرح قرار است با راه‌اندازی یک مرکز تبادل پیام بین پیام‌رسان‌های داخلی، ارتباطی میان این پلتفرم‌ها ایجاد شود که مخاطبان یک پیام‌رسان داخلی مشخص، بتوانند بدون نصب پیام‌رسان‌های داخلی دیگر، به کاربران فعال در آن پلتفرم‌ها پیام ارسال کنند. عیسی زارع‌پور، وزیر ارتباطات نیز به تازگی در اظهارنظری جدید بر افزایش کیفیت پیام‌رسان‌های داخلی در مدت اخیر تاکید کرده و از برنامه‌های این وزارتخانه برای حمایت از این پیام‌رسان‌ها خبر داده است. وی اظهار کرده است که اگرچه وجود پیام‌رسان‌های متعدد ضرورت کشور نیست، اما با برنامه مدونی که داریم از پیام‌رسان‌های موجود حمایت می‌کنیم تا در نهایت دو یا سه پیام‌رسانی که توانایی پاسخ به نیاز مردم را دارند باقی بمانند. طبق آنچه زارع‌پور عنوان کرده، ملاک تخصیص حمایت‌های دولتی، میزان استقبال کاربران از هر پیام‌رسان است.
درست در روزهایی که پلتفرم‌های خارجی مغضوب واقع شده‌اند و دسترسی به آنها کاملا مسدود شده است، طرح جدیدی برای یکپارچه‌سازی پیام‌رسان‌های بومی ارائه شده که از قضا رد پایی از چند پیام‌رسان روس هم در آن دیده می‌شود. بعد از انتشار اخبار مربوط به این طرح جدید، مشخص شد که شنبه شب جلسه‌ای با حضور مدیرکل پایش، ممیزی و نظارت سازمان فناوری اطلاعات ایران، مدیران برخی پلتفرم‌های داخلی و شماری از مدافعان فضای مجازی پاک برگزار شده و در آن جزئیاتی از همکاری این پلتفرم‌های داخلی با چند شرکت پیام‌رسان روس اعلام شده است. در این نشست، مهدی انجیدنی، مدیرعامل پیام‌رسان گپ با اشاره به همکاری این شرکت در راه‌اندازی مرکز تبادل پیام اظهار کرد که برخی پیام‌رسان‌های روسی نیز از این طرح استقبال کرده و با ایران وارد همکاری شده‌اند. وی در تشریح این همکاری اعلام کرد که در نهایت کار با دو پیام‌رسان Ok و VK شروع شده و در مرحله آزمایشی با تعدادی کاربر خاص شروع به کار کرده‌ایم تا پیام‌رسان‌های روسیه بتوانند تاییدیه‌های لازم را از کشور خود دریافت کنند.
اگرچه انجیدنی معتقد است که این زیرساخت در دنیا به‌شدت فراگیر خواهد شد و تا دو یا سه سال آینده از هر پیام‌رسانی به پیام‌رسان دیگر می‌توان پیام ارسال کرد، اما به نظر می‌رسد که این طرح حتی مورد استقبال و پذیرش تمام پیام‌رسان‌های داخلی هم نبوده است؛ زیرا وی در بخشی از صحبت‌های خود تاکید کرد: «برکات و لزوم این پروژه برای برخی پیام‌رسان‌ها توجیه نشده است و می‌گویند اگر مشتری در محدوده بسته خودشان باشد کفایت می‌کند، در حالی که یک اکوسیستم زمانی کامل می‌شود که مشتری حق انتخاب‌های مختلف داشته باشد.»
از طرفی پیام‌رسان‌های بومی هنوز توفیق چندانی در جلب نظر کاربران داخل کشور کسب نکرده‌اند و خلأ اعتماد به این پلتفرم‌ها و موضوع حفظ حریم خصوصی کاربران، مهم‌ترین دغدغه افراد است. با این همه مدیرعامل پیام‌رسان گپ معتقد است که راه‌اندازی این مرکز تبادل پیام و یکپارچه‌سازی چند پیام‌رسان داخلی و روسی، می‌تواند گامی در مسیر بازکردن درب‌های پیام‌رسان‌های داخلی به روی کشورهای دیگر باشد. وی با اشاره به برقراری ارتباط یک پیام‌رسان بومی با دو پیام‌رسان روسیه گفت: «این پیام‌رسان ۵/ ۳ میلیون کاربر داخلی و ۱۶۰ میلیون نفر کاربر روسی خواهد داشت و این دروازه بزرگ برای گسترش اکوسیستم و درآمدزایی پیام‌رسان‌هاست و نباید در این زمینه دید کوتاه مدت داشته باشد. آینده اکوسیستم و صنعت در جهان در گرو این موضوع است؛ همان‌طور که اینترکانکشن بین اپراتورهای موبایل امروز امری غیرقابل اجتناب به شمار می‌رود.»
ناکامی در تغییر اجباری سلیقه کاربران
با وجود آنکه پلتفرم‌های بومی در این سال‌ها از حمایت حداکثری دولت‌ها برخوردار بوده‌اند، اما نتوانسته‌اند در جذب کاربر موفق عمل کنند. با فیلترینگ و محدودیت حداکثری اعمال شده بر پلتفرم‌های خارجی و حتی مسدودسازی بسیاری از فیلترشکن‌ها و VPNها در این روزها، طبیعتا سیاستگذاران انتظار داشتند کاربران به ناچار به پلتفرم‌های داخلی مهاجرت کنند. با این حال آمارها نشان می‌دهد این انتظار بیش از اندازه خوش‌بینانه بوده است. نتایج جدیدترین بررسی انجام شده توسط مرکز پژوهشی بتا-که در زمینه داده‌کاوی فعالیت می‌کند- نشان می‌دهد که با وجود فیلتر بودن تلگرام، میزان بازدید از پیام‌های تلگرام این پیام‌رسان از حدود ۲/ ۱ میلیارد بازدید در فاصله ۱۵ مرداد تا ۱۵ شهریور، به حدود ۸/ ۲ میلیارد بازدید در فاصله ۱۵ شهریور تا ۱۵ مهرماه افزایش یافته و بیش از دو برابر شده است. کارشناسان معتقدند با اضافه شدن واتس‌اپ به جمع پلتفرم‌های فیلتر شده، کاربران بار دیگر به تلگرام کوچ کرده‌اند و اخبار و رخدادهای شبکه‌های اجتماعی را از طریق آن دنبال می‌کنند.
درحالی که این روزها بعضی رسانه‌های دولتی در اخباری مدعی افزایش استقبال و عضویت کاربران در پیام‌رسان‌های بومی شده‌اند، دریافت پیامک‌هایی شامل یک کد و نام یک پیام‌رسان داخلی، کاربران را نگران کرده است؛ اتفاقی که خاطره خوشایندی از آن در حافظه تاریخی کاربران ایرانی باقی نمانده است. در اوایل سال ۱۳۹۷، ادعای ساخته شدن حساب‌های کاربری در پیام‌رسان سروش بدون اطلاع مالک آن خط، در فضای مجازی جنجال به پا کرد. در آن زمان گروهی از کاربران اظهار می‌کردند که در حالی که هیچ‌گاه اقدام به ایجاد حساب در این پیام‌رسان داخلی نکرده بودند و آن را روی موبایل‌شان نصب نداشتند، اما مخاطبین‌شان از حضور و حتی آنلاین بودن آنها در این پیام‌رسان خبر می‌دادند. اگرچه در آن زمان مدیریت این پیام‌رسان وجود هرگونه اکانت بدون اطلاع صاحب شماره را تکذیب کرد، اما این تردید هیچ‌گاه در ذهن کاربران ایرانی کمرنگ نشد و حالا بار دیگر دریافت پیامک‌هایی از طرف پیام‌رسان بومی گپ، این نگرانی را در دل آنها زنده کرده است.
در همین حال مدیر روابط عمومی پیام‌رسان گپ در مصاحبه با خبرنگار «دنیای اقتصاد» بازگشایی حساب کاربری بدون اجازه کاربران را تکذیب کرد. حسین کیانی، مدیر روابط عمومی این پلتفرم می‌گوید: «ممکن است این پیامک‌ها به این دلیل برای کاربران ارسال شده باشد که شخص دیگری یک رقم از شماره تلفن خود را هنگام ثبت‌نام به اشتباه وارد کرده و پیامک به خط شخص دیگری ارسال شده است.»
شاید بتوان این تشویش را ناشی از همان چالش همیشگی کاربران در استفاده از برخی خدمات داخلی، یعنی ضعف اعتماد به امنیت و قابلیت‌های پلتفرم‌های بومی دانست که حالا با فشار حداکثری مقامات مسوول و سیاستگذاران برای سوق دادن کاربران به استفاده از پیام‌رسان‌های داخلی- چه از طریق اعمال محدودیت و چه از طریق طرح‌های تشویقی- بر این نگرانی افزوده شده است. این در حالی است که با یک بررسی ساده به راحتی می‌توان دریافت که سرمایه‌گذاری‌ها و طرح‌های حمایتی متعدد دولت هم نتوانسته است تاثیری در موفقیت و مقبولیت پلتفرم‌های بومی بگذارد. گواه این موضوع هم انتقاد رئیس انجمن تجارت الکترونیک ایران است که خروجی پلتفرم روبیکا را صفر می‌داند. نیما قاضی در نشستی که روز گذشته به همت اتاق بازرگانی ایران و با هدف بررسی آسیب‌های قطعی‌های اینترنت برای کسب‌وکارها برگزار شد، به انتقاد از پافشاری سیاستگذاران به ایجاد پلتفرم‌های بومی پرداخت و گفت: «تا امروز بیش از ۲۵۰۰ میلیارد تومان برای روبیکا هزینه شده اما خروجی آن صفر است. شنیده‌ایم قرار است همین رقم دوباره برای روبیکا خرج شود؛ رقمی که از کل سرمایه‌‌گذاری انجام شده در اکوسیستم استارت‌آپی ایران بیشتر است.» قاضی در بخش دیگری از اظهارات خود بر اهمیت جلب اعتماد کاربر برای استفاده از یک سرویس تاکید کرد و گفت: ایجاد شبکه اجتماعی محدود به سرور و پلتفرم و نرم‌افزار نیست و سوخت اصلی رشد یک شبکه اجتماعی یا پیام‌رسان، اعتمادی است که کاربران به سرویس ارائه شده باید داشته باشند و پلتفرم‌های داخلی در به دست آوردن آن چندان موفق نبوده‌اند.»
ادعای وزیر ارتباطات مبنی بر رفع فیلترینگ
محدودیت‌های اینترنتی سه هفته اخیر و فیلترینگ بسیاری از پلتفرم‌های محبوب و رایج، در مدت اخیر انتقادات زیادی را برانگیخته است. پس از اوج‌گیری این انتقادات، از اوایل هفته جاری وزیر ارتباطات مدعی شد که تمام محدودیت‌های اعمال شده بر اینترنت بین‌الملل رفع شده و فعلا فقط دو پلتفرم اینستاگرام و واتس‌اپ -با تصمیم نهادهای امنیتی- فیلتر هستند. با این‌حال انتقادات و اعتراضات کاربران نشان می‌دهد که نه تنها محدودیت در استفاده از اینترنت بین‌الملل و پلتفرم‌های خارجی رفع نشده، بلکه این محدودیت‌ها و اختلالات همچون روزهای ابتدایی ناآرامی‌ها به قوت خود باقی است. همزمان با اظهارات اخیر مدیرعامل شرکت ملی پست مبنی بر همکاری با سازمان ثبت احوال برای ایجاد «ایمیل ملی» برای ۲۰میلیون کاربر ایرانی و ادعای وزیر ارتباطات مبنی بر عادی بودن شرایط اینترنت بین‌الملل، اکنون در بسیاری ساعات روز حتی امکان استفاده از سرویس ایمیل گوگل نیز وجود ندارد و بسیاری از فیلترشکن‌هایی که روزهای پیش کار می‌کردند نیز از کار افتاده‌اند.
با این وجود مشکل در دسترسی شهروندان به اینترنت تنها محدود به پلتفرم‌های خارجی نیست و با وجود تبلیغات اغراق‌آمیز این روزهای متولیان وزارت ارتباطات و نمایندگان مجلس مبنی بر توسعه چشمگیر زیرساخت‌های داخلی و شبکه ملی اطلاعات، حتی سیستم‌های بانکی که بر بستر شبکه ملی اطلاعات فعال هستند نیز به درستی کار نمی‌کنند و اختلال در این سیستم‌ها باعث معطلی مراجعان این بخش‌ها شده است. این روزها آنچه بیش از همه کاربران را نگران کرده، اظهارنظرهایی است که نشان می‌دهند سیاستگذاران برآورد دقیق و صحیحی از وضعیت کاربران و نقش غیر قابل انکار اینترنت در انجام امور مختلف ندارند و تنها با شعار حمایت از دانش‌بنیان، هر روز سنگ جدیدی در مسیر پیشرفت زندگی و اقتصاد دیجیتال می‌اندازند. اگرچه مسوولان محدودیت‌ها و اختلالات اینترنتی اخیر را برای حفظ امنیت ملی صواب می‌دانند، اما اصل نهم قانون اساسی به وضوح چنین اتفاقی را در جهت سلب آزادی‌های مشروع افراد می‌داند.
