سمیه ملک‌مکان
دانشجوی دکترای مدیریت توسعه دانشگاه تهران

گسترش روزافزون فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی جدید در دهه‌های نخست قرن بیست و یکم، پارادایم فناوری حاکم بر جوامع ما را از فناوری صنعتی به فناوری اطلاعاتی- ارتباطی تغییر داده است. اهمیت انقلاب اطلاعاتی، در تغییر شرایط ساختاری جوامع ما، اگر بیشتر از انقلاب کشاورزی و انقلاب صنعتی نباشد، قطعا کمتر نخواهد بود. این تغییر ساختاری که به نوبه خود محصول یک تغییر پارادایمیک در فناوری غالب جهان امروز است، هم مفهوم توسعه، هم مدل‌های توسعه (شامل اهداف و ابزارهای توسعه)، و هم درک ما از ابعاد توسعه (به‌عنوان مثال توسعه اقتصادی، انسانی، سیاسی و ...) و نحوه تحقق آنها را دچار تحولات اساسی کرده است. در عصر اطلاعات، شرایطی که توسعه در آن عمل می‌کند و به تبع آن مسیرهای محتمل توسعه به گونه‌ای معنادار تغییر کرده است. عصر اطلاعات، به بیان کاستلز دوره‌ای تاریخی است که سه مشخصه اساسی دارد: انقلاب تکنولوژیک در اطلاعات و ارتباطات، ظهور شکل شبکه‌ای سازمان اجتماعی و به‌هم‌وابستگی جهانی اقتصادها و جوامع.

تحول مفهومی اساسی در توسعه در شرایط عصر اطلاعات، گذار از صنعت‌محوری به اطلاعات‌محوری است. البته تحول در مفهوم توسعه چیز جدیدی نیست. پیش از این نیز ما شاهد گذار از حاکمیت مطلق پارادایم توسعه اقتصادی، به رویکرد در نظر گرفتن ابعاد جدیدی از توسعه از جمله توسعه انسانی بوده‌ایم. اما در حالی که این نوع از گذارها فقط از جنس پیشرفت‌های مفهومی و اندیشه‌ای بوده‌اند، و به عبارتی فقط تحولاتی در سطح ذهن و ایده‌اند که گاهی صرفا ریشه در نارضایتی‌ها از مسیرهای یکجانبه توسعه و انحرافات و کژتابی‌های نمودار شده در این مسیرها دارند، گذار از صنعت‌محوری به اطلاعات‌محوری از جنس تغییرات پارادایمیک و ساختاری است که همه ابعاد دیگر زندگی را هم دستخوش تحول می‌کند.

اطلاعات‌محوری صرفا یک رویکرد ذهنی و مفهومی جدید به توسعه (مثلا چیزی همسنگ توسعه انسانی یا توسعه پایدار) نیست، بلکه یک بستر، ساختار و زمینه جدید است که به گونه‌ای تقریبا اجتناب‌ناپذیر بر جوامع سده بیست و یکم تحمیل شده و در آینده بیش از این خواهد شد. اما این تغییر و گذار همه جانبه بدون تاثیرگذاری بر سایر عرصه‌های جامعه قابل تصور نیست. به‌عنوان مثال ظهور اقتصاد دانش بنیان به مثابه شکل اصلی اقتصاد و جامعه شبکه‌ای به مثابه شکل بنیادین جامعه در عصر اطلاعات، از پیامدهای این تحول مفهومی و در عین حال ساختاری و پارادایمیک است. این تغییرات بنیادین به نوبه خود مدل‌های توسعه رایج در جهان را تحت تاثیر قرار می‌دهد.

در بحث از مدل‌های توسعه ما شاهد گذار از مدل صنعتی توسعه به یک پارادایم اجتماعی- تکنیکی جدید هستیم که شیوه اطلاعاتی توسعه آن را ارائه می‌دهد. بنابراین می‌توان ادعا کرد که مهم‌ترین تحول در مدل‌های توسعه در عصر اطلاعات، ظهور مدلی جدید از توسعه است که آن را «توسعه اطلاعاتی» می‌نامند. این مدل امروزه به‌عنوان محرک اصلی تولید ثروت مادی در قرن بیست و یکم شناخته می‌شود. این الگوی نوظهور توسعه، که امروزه می‌توان نمادهای بارز آن را در بسیاری از کشورهای توسعه یافته و به ویژه جدیدا توسعه یافته جهان مشاهده کرد، نه تنها الگوی توسعه اقتصادی، بلکه بسیاری از جنبه‌های دیگر توسعه از جمله توسعه انسانی را نیز دچار تحولی اساسی کرده است. حتی مفهوم پایداری و توسعه پایدار امروزه تا اندازه زیادی در پیوند با الگوی توسعه اطلاعاتی قرار گرفته و از آن تاثیر پذیرفته است. پس شاید بتوان گفت شیوه یا مدل توسعه اطلاعاتی، مسیری جدید برای توسعه است که در آن تمام ابعاد، اهداف و ابزارهای توسعه دچار دگرگشتی اساسی می‌شوند.

اهمیت و ضرورت ورود به مسیر اطلاعاتی توسعه به‌عنوان استراتژی اصلی توسعه در جهان امروز امری قطعی است. آنچه نباید مغفول بماند آن است که مسائلی که بر سر راه توسعه در جوامع مختلف وجود دارد معمولا مشابه است، اما پاسخ‌هایی که به این مسائل داده می‌شود باید براساس ویژگی‌های هر جامعه متفاوت باشد. با این همه می‌توان استدلال کرد که تغییرات پارادایمیک و ساختاری عمیق در جوامع امروز، ورود به شیوه اطلاعاتی توسعه را از یک انتخاب به یک ضرورت تبدیل کرده است. امروزه مسائل و چالش‌های توسعه هرچه که باشند، توسعه اطلاعاتی قطعا یکی از پاسخ‌ها خواهد بود. اهمیت توسعه اطلاعاتی در ورود به مسیر توسعه در عصر اطلاعات، چیزی همسنگ و شاید مهم‌تر از استراتژی صنعتی شدن و پیشرفت در تکنولوژی صنعتی برای قرن نوزدهم و بیستم است. اهمیت چنین رویکردی تا آنجاست که در جمله‌ای تکان‌دهنده و تامل برانگیز در چشم انداز سال 2025 کره جنوبی چنین آمده است: «ما باید هم اکنون نیاز به آماده شدن برای جامعه اطلاعاتی را بپذیریم. این یک انتخاب نیست، یا باید دیجیتال شد یا مرد.»