راه طولانی زنان در بازار کار فناوری

سیمین عزیزمحمدی: صنعت فناوری اطلاعات و ارتباطات با نرخ فزاینده در حال رشد و توسعه است و این نوید را برای سیاست‌گذاران دارد که فرصت‌های شغلی بسیاری را به ارمغان خواهد آورد.

اتحادیه اروپا پیش‌بینی کرده تا پایان سال ۲۰۲۰ بیش از ۸۰۰هزار فرصت شغلی در بازار کار ICT به‌وجود خواهد آمد که نیروی کار مربوطه برای استخدام را پیدا نخواهد کرد. در همین مدت مشابه، برآورد وزارت کار آمریکا حاکی از ایجاد ۴/ ۱میلیون شغل IT در این کشور خواهد بود و انتظار می‌رود این رقم در کانادا به ۲۱۸هزار فرصت شغلی برسد. به این ترتیب، این صنعت نیازمند استخدام طیف گسترده‌ای از استعدادهای جدید در این زمینه است. با این حال تعداد دانش‌آموختگان در حوزه ریاضی، مهندسی، محاسبات و دیگر علوم مربوطه کافی نیست و این تعداد در میان دانش‌آموختگان فنی زن به مراتب کمتر است. فقدان زنان جوان جذب شده در رشته‌های ICT در شرکت‌های و سازمان‌های دولتی حوزه ICT در سراسر جهان بازتاب داشته است. ICT در حال‌حاضر و به‌ویژه در سطوح ارشد تحت تسلط مردان بوده و زنان اغلب در سطوح پایین و کارهای ساده فعالیت دارند. طیف گسترده‌ای از سازمان‌ها و شرکت‌ها به این نتیجه رسیده‌اند که افزایش مشارکت زنان در موقعیت بالاتر اثرات مثبتی در عملکرد مالی دارد، در حالی که آنهایی که از تنوع نیروی کار چشم‌پوشی می‌کنند با ریسک کمبود نیروی کار مواجه می‌شوند. شرکت‌های ICT به دلیل افزایش منافع دستیابی کسب و کار خود به دنبال جذب و ارتقای زنان و تنوع‌بخشی به نیروی کارشان هستند.

حمایت از آموزش دختران در بخش ICT در راستای اهداف توسعه پایدار سازمان ملل متحد برای دستیابی به برابری جنسیتی و توانمندسازی تمام دختران از طریق فناوری اطلاعات و ارتباطات است. هدف نه‌تنها اشتغال زنان در بخش ICT بلکه نجات آنها از فقر نیز هست. ایجاد تعادل نسبی جنسیتی برای فرصت‌های شغلی در سطوح میانی و بالاتر می‌تواند سکوی پرشی برای دستیابی زنان با استعدادتر به پیشرفت و توسعه سرمایه انسانی باشد. به این ترتیب امروز، چهارمین پنج‌شنبه آوریل سال ۲۰۱۷ برای ایجاد محیط جهانی برای تقویت و تشویق دختران و زنان جوان در مشاغل زمینه‌های در حال رشد ICT و افزایش مشارکت بیشتر دختران و شرکت‌های تکنولوژی «روز جهانی دختران در ICT» نامگذاری شده است.

دختران ایرانی در ICT

براساس گزارش سالانه مجمع جهانی اقتصاد، ایران وضعیت خوبی از نظر برابری زنان و مردان در فرصت‌ها و مشارکت اقتصادی، شرایط قابل قبولی ندارد به‌طوری که بنابر شاخص برابری جنسیتی این مجمع در سال ۲۰۱۶، با یک بهبود نسبی در میان ۱۴۴ کشور جهان در جایگاه ۱۳۷ قرار گرفته است.اگرچه سرمایه‌گذاری‌های مهمی برای آموزش زنان انجام شده اما عموما موانعی که بر سر راه مشارکت زنان در بازار کار وجود دارد، مانع از آن شده که ایران بتواند از پتانسیل این حجم از سرمایه‌های انسانی بهره‌مند شود. مجمع‌جهانی اقتصاد، موانع استخدام و ترفیع زنان را طرفداری و تعصب ناخودآگاه میان مدیران، فقدان توازن کار-زندگی، فقدان الگوهای زنانه، نقص مهارت‌های اکتسابی واجد شرایط و اعتماد به‌نفس، آرمان‌های زنان و... معرفی کرده است.

توجه به توسعه مهارت‌های زنان و مشارکت اقتصادی آنها از زمان نگارش برنامه ششم توسعه جدی‌تر شده است به‌طوری که به گفته معاون رئیس‌جمهوری در امور زنان و خانواده، برای نخستین‌بار در این برنامه بندهایی به توسعه سرمایه انسانی زنان اختصاص یافته تا اقدامات اساسی برای عدالت جنسیتی پیش‌بینی شود و از کلی‌گویی و آرمان‌گرایی فاصله بگیرد. در این میان، ICT یکی از ابزارهای سیاستی قابل‌توجه دولت برای دستیابی به عدالت جنسیتی است چراکه با افزایش ضریب نفوذ اینترنت شکاف جنسیتی برای دسترسی به آن در شهرها از بین رفته و این پتانسیل را دارد که بستر لازم را برای ارتقای مهارت و دانش زنان در مناطق شهری و حتی روستایی از طریق آموزش مجازی فراهم کند. نفوذ اینترنت در ایران و دسترسی برابر زن و مرد به این فضا افزایش یافته و این مساله باعث به‌وجود آمدن چشم‌انداز مثبت برای کارآفرینی و توسعه اقتصادی شده است.

البته رشد روز افزون استارت‌آپ‌های حوزه ICT نیز بر نقش تحول‌آفرینی این صنعت در بازار کار اشاره دارد. گسترش دستیابی به اینترنت، این امکان را برای افراد به‌ویژه کارآفرینان فراهم کرده که بتوانند فارغ از محدودیت‌های زمانی و مکانی، کسب و کارهای خود را راه‌اندازی کنند.این امر برای زنان که معمولا از کمبود امکانات بازار کار برای رفاه زنان شاغل رنج می‌برند فرصت طلایی به‌شمار می‌آید که بتوانند در حوزه کارآفرینی به‌ویژه حوزه IT مانند راه‌اندازی وب‌سایت خرید اینترنتی گروهی، وب‌سایت رنکینگ کافه‌ها یا کسب و کارهای تلگرامی حضور چشمگیری داشته باشند.در حال‌حاضر ۱۷درصد از شرکت‌های دانش‌بنیان یا به عبارت دیگر ۳۲۰شرکت از سوی زنان اداره می‌شوند، با این حال با وجود اینکه زنان در میزان ورود به دانشگاه مردان را پشت‌سر گذاشته‌اند، سهم آنها از کارآفرینی در کشور از ۱۰درصد فراتر نمی‌رود.

آمار جهانی هم چشمگیر نیست

نابرابری زنان در حوزه ICT به کشورهایی مثل ایران خلاصه نمی‌شود، بلکه حضور کمرنگ زنان در دنیای فناوری به‌ویژه در رده مدیران سطح بالا در سیلیکون ولی به‌عنوان خاستگاه پیشرفت‌های حوزه ICT مشهود است. ابراز نارضایتی و هشدار تیم کوک، مدیرعامل اپل با این مضمون که آمریکا در صورت ادامه روند حضور کمرنگ زنان، جایگاه رهبری خود در حوزه فناوری را از دست می‌دهد چراکه زنان بخش مهمی از نیروی کار هستند و حضور محدود آنها برای شکل‌گیری خلاقیت کافی نیست. این در حالی است که در این شرکت شناخته شده ۳۷درصد شاغلان زن بوده و تنها ۲۳درصد آنها وظایف فنی و مهندسی بر عهده دارند. برآورد مطالعات شرکت Deloitte از بازار کار جهانی در حوزه IT نیز نشان می‌داد تا پایان سال ۲۰۱۶ کمتر از ۲۵درصد مشاغل در کشورهای توسعه‌یافته نصیب زنان می‌شود. در حالی که نابرابری جنسیتی در این حوزه با مسائل اجتماعی و اقتصادی همراه خواهد بود و به این کشورها ده‌ها میلیارد دلار هزینه تحمیل خواهد کرد.

برای نمونه، هزینه سالانه شکاف جنسیتی در بخش IT بریتانیا معادل چهار میلیارد دلار است و سهم زنان از ۲/ ۱میلیون پست مهم این بخش اقتصادی از ۱۸درصد در سال ۲۰۱۵ فراتر نرفت. همچنین در یک دوره ۸ ساله از سال ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۳، سهم زنان از بازار کار IT سوئد از ۲۳درصد به ۲۲درصد کاهش یافته، البته در سطوح ارشد حدود ۳۱درصد رشد کرده است. این کاهش نرخ مشارکت زنان در آمریکا نیز در سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۴ از ۲۵ درصد به ۲۴درصد رخ داده و در مورد مشاغل سطوح ارشد این کاهش تا ۳ درصد بوده است. همچنین سهم زنان در بازار IT کانادا تا پایان سال ۲۰۱۱ بهتر از ۲۲درصد نبود.به‌نظر می‌رسد، دسترسی به برابری جنسیتی در این حوزه یک هدف بلندمدت بوده و در بهترین حالت تاکنون تنها ۵۰درصد آن محقق شده است. این در حالی است که نظرسنجی First Round Capital از ۷۰۰ استارت‌آپ در سال ۲۰۱۶ حاکی از آن بود که تا ۱۴سال آینده برابری جنسیتی در دنیای استارت‌آپ‌ها به‌وجود نخواهد آمد.