احسان طریقت

هر سال یک شهر ایران خالی می‌شود! این خبری است که چندی پیش در یکی از رویدادهای ملی به آن اشاره شد. خبری که می‌تواند هم به‌عنوان یک پدیده مهم مورد توجه قرار گیرد و هم دلایل متعددی را برای آن در نظر گرفت؛ از بی‌آبی و خشکسالی گرفته تا ضعف زیرساخت‌های اقتصادی و فرهنگی. اما گویا یک دلیل دیگر برای این موضوع عنوان شده بود: مهاجرت نسل جوان از ایران! بله مهاجرت جوانان از ایران به کشورهای دیگر برای تحصیل و زندگی و کار که سالانه ۱۵۰هزار نفر از جوانان و نخبگان ایرانی را شامل می‌شود.

تا همین چندسال قبل در مورد موفقیت ایران در زمینه تکنولوژی و رقابت با رقبای خارجی تردید زیادی وجود داشت. کاری که استارت‌آپ‌هایی چون دیجی‌کالا، کافه‌بازار، آپارات، اسنپ، بیپ‌تونز و... انجام داده‌اند در زمانی نه چندان دور غیرممکن به نظر می‌رسید و همین موضوع باعث رشد و موفقیت کسب‌وکارهای جوان ایرانی در عرصه اینترنت بوده که بازی مهاجرت را دستخوش تغییر کرده است. هرچند هنوز با ایده‌آل‌ها فاصله داریم و هنوز کسب‌وکارهای جوان و استارت‌آپ‌های ایرانی فرصت رشد بسیار زیادی در جامعه و تاثیرگذاری اقتصادی دارند، اما تاثیر همین اندازه بر بسیاری از نخبگانی که هم اکنون در دو راهی راه‌اندازی یک کسب وکار در داخل یا در خارج از کشور مردد هستند مهم است. فراهم شدن شرایط اقتصادی ایجاد کسب و کار و احساس وجود امنیت اقتصادی مولفه‌های پیش‌فرض هرنوع توسعه اقتصادی است، اما بازگشت نخبگان نیازمند شرایط ویژه‌تری هم هست.

مهاجرت معکوس به نوعی تغییر شرایط به سمتی است که فردی که قبلا قصد بر زندگی و کار در کشور دیگری را کرده به بازگشت و حضور در فضای اقتصادی و زندگی کشور خود علاقه‌مند شود. امروزه در فضای استارت‌آپی ایران شاهد چنین افرادی هستیم کسانی که با داشتن مدارج تحصیلی خوب و فراهم بودن زمینه کار در شرکت‌های خارجی حالا برای ساخت یک کسب وکار ایرانی و بومی به کشورشان بازگشته‌اند. این افراد هم دانش و هم تجربه بین‌المللی ایجاد کسب و کار موفق را دارند و حضور آنها در داخل کشور بهترین فرصت برای ایجاد کسب و کارهای بومی است. از سوی دیگر مدل‌های بومی‌سازی شده استارت‌آپی یک شاخص و الگو برای هر نخبه و صاحب سرمایه‌ یا دانش و تجربه‌ای است. اینکه کسان دیگری مسیری را پیموده‌اند به شما نشان می‌دهد که این مسیر قابل پیمودن است یا نه. اما به جز اینها شرایط دیگری برای بازگشت نخبگان می‌توان فراهم کرد تا آنها را به بازگشت و ایجاد کسب وکار و انتقال دانش و تجربه بین‌المللی به کشور امیدوار کند.

امنیت فعالیت سالم اقتصادی

فضای اقتصادی نیازمند امنیت اقتصادی است. مدیران کشورهایی که بیشترین بازگشت نخبگان در آنها اتفاق افتاده تمام تلاش خود را برای حمایت از ایجاد امنیت کسب وکارهای نوپا به کار گرفته‌اند. سیاست‌گذاری‌های حمایتی دولت‌ها در این زمینه نه به‌صورت پرداخت وجه مستقیم به شرکت‌ها، بلکه تدوین سیاست‌هایی بوده که امنیت فعالیت سالم اقتصادی کسب وکارهای نوپا به خطر نیفتد. بسیاری از نهادهای اقتصادی قدیمی به دلیل متصل بودن به منابع ثروت و نفوذ در بدنه‌های رسانه‌ای و ساختارهای قدرت به عاملی مهم در برابر رشد و توسعه نهادهای جوان‌تر تبدیل می‌شوند. ضرورت حمایت اقتصادی از کسب وکارهای جوان و جلوگیری از حمله و هجمه نهادهای قدیمی - که عموما پشت بهانه‌ها و ایرادات دیگری پنهان می‌شود - و ایجاد توازن در فضای مدیریتی مهم‌ترین وظیفه حکومت‌هاست. نهال‌های اقتصادی نوپا بسیار شکننده‌اند و در تمام کشورهای جهان دولت‌ها تلاش زیادی برای محافظت آنها به کار می‌برند. در هند، نخست‌وزیر یکی از بزرگ‌ترین مدافعان توسعه فضای استارت‌آپی در این کشور است. با حمایت این مرجع قدرت، استارت‌آپ‌های بومی هندی حالا به موفق‌ترین استارت‌آپ‌های بین‌المللی تبدیل شده‌اند و فرصت‌های تولید شده در این کشور دیگر تنها در اختیار شرکت‌های خارجی نیست.

استفاده از دانش و تجربه روز جهان

یکی از مهم‌ترین مزیت‌های بازگشت نخبگان بهره‌گیری از دانش و تجربه روز جهان است. سیاست‌های چین برای اعزام دانشجویان این کشور به مشهورترین دانشگاه‌های جهان و سپس ارائه مشوق‌های زیاد در بازگشت فارغ‌التحصیلان به داخل کشور نمونه موفقیت چنین سیاستی است. کشورهایی که شرایط بازگشت و انتقال دانش و تجربه نخبگانشان را فراهم کنند در قانع کردن این نخبگان برای بازگشت موفق‌ترند.

شرایط مطلوب اجتماعی

یک دلیل اصلی برای مهاجرت نبود شرایط مطلوب اجتماعی است. بدون ایجاد شرایط مطلوب اجتماعی برای یک زندگی سالم و مناسب تلاش برای جلوگیری از فرارمغزها و بازگشت مغزها کم اثر است.

نگاهی به تجربه برخی از کشور‌های در حال توسعه

شاید بتوان از تجربه کشورهای در حال توسعه یا توسعه یافته‌ای که با این موضوع مواجه بوده‌اند هم بهره گرفت. کشورهایی مانند چین، کره‌جنوبی، هند، پاکستان یا کشورهایی همچون برزیل و آرژانتین در این زمره قرار دارند. چین به‌عنوان یکی از قطب‌های اقتصادی دنیا، مدت‌ها با موضوع مهاجرت جوانان و نخبگانش روبه‌رو بوده، اما با تغییراتی در قوانین دولت مرکزی، تغییر شرایط در فضای ثبات سیاسی و اقتصادی و به خصوص رویکرد دولت در به‌کارگیری نیروی جوان و نخبه از یکسو و تسهیل شرایط در بخش‌های محلی برای سرمایه‌گذاری و مهاجرت معکوس پاداش‌ها و تسهیلاتی در نظر گرفته شده است که مهاجرت معکوس را سرعت بخشیده است. هند برای بازگرداندن و استفاده از تجربه نخبگان خود پس از واقعه ۱۱ سپتامبر، شرایط ویژه‌ای برای هند‌ی‌الاصل‌های آمریکایی‌ها ایجاد کرد و با دادن تابعیت به این افراد، شرایط بازگشت و حتی راه‌اندازی کسب‌وکار را برای این نسل از هندی‌ها هم فراهم کنند. یکی از متفاوت‌ترین رویکردها به دیاسپورا و کمک به مهاجرت معکوس در کره‌جنوبی صورت گرفته است که همگی از سیاست‌های دولت پارک‌ چونگ‌ نشات گرفته است. در این تفاوت،‌ سیاست‌های اقتصادی از یکسو و از سویی دیگر توسعه فرهنگی کره‌جنوبی به نسبت آمریکا از دلایلی است که نخبگان کره‌جنوبی عزم مهاجرت به کشورشان کرده‌اند.