گزارش «دنیای‌اقتصاد» از ظرفیت کاشت موز در سیستان و بلوچستان
۱۰۰هزار تن موز داخلی کجاست؟
افزایش سطح زیر کشت
استان سیستان‌وبلوچستان به‌عنوان یکی از مناطقی که از نظر جغرافیایی و همین‌طور آب و هوایی متنوع است؛ استانی که روزی بخش قابل‌توجهی از گندم کشور را تامین می‌کرد الان بیشترین رشد آمار بیکاری را دارد آن هم درحالی‌که از موقعیت سوق‌الجیشی منحصربه‌فردی برخوردار است. باغهای موز این استان برای هرکسی آشنا نیست اما هر ایرانی یا اسم آنها را شنیده یا یکی از موزهای این استان را چشیده است. رضا هوتی‌پور یکی از کشاورزان موز استان سیستان‌وبلوچستان درباره شرایط باغهای موز این استان به «دنیای‌اقتصاد» می‌گوید از زمستان پارسال که سیل در سیستان‌وبلوچستان جاری شد «شرایط برای کاشت موز فراهم شد. اینجا از کم‌آبی شدید رنج می‌برد که بعد از سیل زمین آب کشید و چون درخت موز به رطوبت نیاز دارد شرایط مهیا شد». به گفته این کشاورز بلوچ برخی از کشاورزان موز را از مرز به پاکستان می‌فرستند و «آنجا همراه با موز پاکستانی صادر می‌شود. درحالی‌که اگر دولت حمایت کند همین استان سیستان‌وبلوچستان نه همه نیاز کشور ولی بخش قابل‌توجهی از بازار کشور را تامین می‌کند. مخصوصا الان که شرایط آب‌هوایی مهیا است». هوتی‌پور می‌گوید تا پیش از سیل ۲ هزار و ۵۰۰هکتار زیر کاشت موز بود «که بعد از سیل رسید به ۴ هزار و ۵۰۰ هکتار. از این مساحت امسال ۱۴۰ هزار تن در یک نوبت موز برداشت شد». درخت موز در طول سال میوه می‌دهد و «در این استان می‌توان هر ۱۲ ماه سال موز برداشت کرد». این درحالی است که در مناطقی مثل سرباز، نیکشهر، کنارک، ایرانشهر و چابهار هم امکان کاشت موز وجود دارد «اما به سبب عدم پشتیبانی از کشاورزان بخشی از این سطح زیرکشت بارور نیستند. موز به سرما حساس است و بعد از اینکه سرما موز امسال را زد عملا نمی‌توان به میوه آن امید داشت مگر اینکه در تابستان یا عید میوه بدهد». براساس اطلاعات جهاد کشاورزی استان سیستان‌وبلوچستان تا مهرماه بیشتر از ۷۰هزار تن موز از باغهای این استان برداشت شده و همین‌طور پیش‌بینی شده میزان کل موز برداشتی از سیستان‌وبلوچستان به ۱۵۰ هزار تن برسد؛ درحالی‌که سال گذشته این عدد ۱۱۰هزار تن بود. یکی دیگر از خاصیت‌های این میوه سه‌بار برداشت در سال است. موز در مهر و آبان، اسفند، فروردین و اردیبهشت میوه می‌دهد. همچنین این حوزه سهم قابل‌توجهی در اشتغال این استان دارد. به گفته هوتی‌پور نرخ خرید موز در باغ بین ۱۴ تا ۱۷ هزار تومان است و در بازار زاهدان ۲۰ هزار تومان فروخته می‌شود. به گفته هوتی‌پور «منبع آب باغهای موز چاه‌های مجوزدار است. دو، سه سال اخیر که کشور بارش خوبی تجربه کرد سطح آب زیرزمینی استان بالا آمد و توانستیم برای آبیاری موز از این چاه‌ها استفاده کنیم.» به گفته کارشناسان موز نیاز به آبیاری غرقابی یا آب زیاد ندارد چراکه «میوه را خراب می‌کند». پژوهش‌ها می‌گویند حتی با سیستم قطره‌ای هم می‌توان باغهای موز را آبیاری کرد. درست است که استان سیستان‌وبلوچستان استانی خشک است، اما با توجه به نرخ بیکاری و همین‌طور زیرساخت‌های ضعیف اقتصادی در این استان به‌نظر می‌رسد می‌توان روی کاشت موز در آنجا حساب کرد، استانی که زمانی گندم کشور را تامین می‌کرد. همین‌طور ساحل این استان در دریای عمان و نزدیکی به آب‌های آزاد این منطقه را به‌عنوان یک هاب صادراتی مطرح کرده است. با بارش‌های سه سال اخیر سطح آب زیرزمینی بالا آمده و می‌توان با مدیریت صحیح از منابع آب این استان برای آبیاری باغهای موز استفاده کرد. برای مثال سهم ایران از سد کمال‌خان در افغانستان که بر سرچشمه‌های رودخانه هیرمند ساخته شده هر ثانیه ۲۶ متر مکعب یا به بیانی دیگر سالانه ۸۵۰ میلیون مترمکعب است؛ عددی که به‌نظر می‌رسد می‌توان از آن برای بخش قابل‌توجهی از باغهای موز کشور استفاده کرد. همین‌طور پروژه انتقال آب خلیج‌فارس به کویر مرکزی ایران در دست اجرا است که می‌توان روی آن برای کشاورزی استان حساب کرد.
منابع آبی پاسخگو ست؟
استان سیستان‌وبلوچستان منطقه کم‌آب و خشکی است؛ اما موقعیت آبی مناسبی دارد. از رود هیرمند گرفته تا رودخانه سرباز و همین‌طور همجواری این استان با دریای عمان منطقه را در موقعیتی قرار داده که بتوان برای آینده چشم‌انداز روشنی متصور شد. موز میوه‌ای است که با آبیاری قطره‌ای هم قابلیت کشت دارد و آب‌وهوای مرطوب مناطق جنوبی این استان شرایط را برای کاشت موز مناسبت‌تر می‌کند؛ اما با کدام منابع آبی؟ پروژه انتقال آب دریای عمان به خراسان یکی از سه پروژه بزرگ انتقال آب کشور به طول ۱۵۱۰ کیلومتر است که آب شیرین‌شده دریای عمان را پس از عبور از استان سیستان‌وبلوچستان و خراسان جنوبی به خراسان‌رضوی می‌رساند. در تشریح این طرح آمده هزینه اجرایی آن از طریق بخش‌خصوصی ۲/ ۲ میلیارد دلار است. خط انتقال آب استان سیستان‌وبلوچستان ۵۸۵ کیلومتر با قطر ۲۲۰۰ میلی‌متر است که برای آب موردنیاز صنعت و شرب این استان از خط لوله جدا می‌شود. منبع آبی دیگر این استان زیبا رودخانه هیرمند است. البته هیرمند درحال‌حاضر با مشکل کم‌آبی مواجه است که با افتتاح سد کمال‌خان در کشور همسایه افغانستان امکان بغرنج شدن شرایط آن وجود دارد. ایجاد سد بر سرچشمه‌های هیرمند مسلما حیات این رودخانه و حتی منطقه را به خطر می‌اندازد منتها براساس معاهده‌ای که در سال ۱۳۵۱ بین دو کشور ایران و افغانستان امضا شد مقرر شد سالانه ۸۵۰ میلیون مترمکعب از آب این رودخانه مرزی به ایران برسد. هفته گذشته که خبر افتتاح این سد اعلام شد ابوالفضل عمویی، سخنگوی کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس ایران گفته اساسنامه پیگیری حقابه رودخانه هیرمند میان این دو کشور در هفت بند تدوین شده و «دوطرف متعهد به اجرای آن هستند». استانی که زمانی گندم کشور را تولید می‌کرد درحال‌حاضر شرایط آبی خوبی ندارد که دلیل آن خشکسالی‌های دهه گذشته و همچنین عدم مدیریت منابع آبی و حفر چاه‌های غیرمجاز است؛ امری که به نظر می‌رسد در صورت استفاده صحیح از منابع آبی این استان اتفاق نمی‌افتاد.
تولید ۱۰۰ هزارتنی
براساس اطلاعات اداره جهاد کشاورزی استان هرمزگان میزان سطح زیر کشت موز در این استان حدود ۱۱۳ هکتار است که بخش عمده آن در شهرستان میناب است. همچنین سطح زیر کشت استان سیستان‌وبلوچستان که یکی از مستعدترین استان‌های کشور برای کاشت موز است ۳۳۱۶هکتار بوده که در سال‌های اخیر به‌طور میانگین هر سال ۱۰۰ هزار تن محصول به بار آورده است. با توجه به این اطلاعات سطح زیر کشت موز در این استان‌ها مجموعا ۳۴۲۹ هکتار است، هر هکتار بین ۱۶ تا ۱۸ هزار مترمکعب آب نیاز دارد. به بیانی دیگر سه هزار و ۳۰۰ هکتار سطح زیر کشت موز در استان سیستان‌وبلوچستان به ۵۶ هزار و ۱۰۰ مترمکعب آب نیاز دارد. این درحالی است که همان‌طور که گفته شد سالانه ۸۵۰ میلیون مترمکعب سهمیه آب استان سیستان‌وبلوچستان از آب هیرمند است و می‌توان روی خط لوله انتقال آب دریای عمان هم حساب کرد. سال گذشته با وجود مشکلات آبی این استان بیش از ۱۰۰هزار تن محصول به بار داده است. همین‌طور شرجی بودن همیشگی نوار جنوبی کشور در استان‌های هرمزگان و چابهار شرایط آب‌وهوایی و خاکی مناسبی برای کاشت موز ایجاد کرده است، آن هم برای میوه‌ای که رطوبت هوا و خاک یکی از الزامات شرایط رشد آن است. نمی‌توان ادعای پتانسیل تامین نیاز بازار موز کشور از سیستان‌وبلوچستان را پذیرفت اما می‌توان به ظرفیت‌هایی که در این خطه وجود دارد با نگاهی بلندمدت نگریست چراکه دنیا در‌حال سپری کردن تغییرات اقلیمی است. به گفته کارشناسان «باید از الان برای شرایط آب‌وهوایی تازه آماده باشیم.»
خوشمزه اما بدون بازار
اما موز جنوب کجاست؟ دو حالت بیشتر ندارد. یا همان‌گونه‌ای که هوتی‌پور گفت: موز جنوب به پاکستان قاچاق و ارز حاصل از آن به صورت موز ۶۰هزار تومانی وارد می‌شودیا قدرت مافیای بزرگ موز بازار این میوه خوشمزه را به خاطر سود کلان از بین برده است. به گونه‌ای که حتی این میوه در بازار استان‌های همجوار سیستان و بلوچستان عرضه نمی‌شود. با وجود ممنوعیت واردات موز از اردیبهشت ۹۹ به سبب محدودیت‌های ارزی، سخنگوی گمرک می‌گوید آمارها نشان می‌دهد در ۹ ماهه سال ۹۹ به اندازه کل واردات سال ۹۸ موز به کشور وارد شده است. آمارهای گمرک از واردات ۳۰۸ هزار و ۹۷۰ تن موز به ارزش ۲۱۰ میلیون و ۳۲۱ هزار و ۵۶ دلار در ۹ ماهه امسال خبر می‌دهند؛ درحالی‌که سال گذشته ۳۳۴ هزار و ۲۵۲ تن به ارزش ۲۲۶ میلیون و ۶۹ هزار و ۵۲۷ دلار موز به کشور وارد شد. این افزایش واردات قاعدتا باید در سالی که تقاضای این میوه افزایش داشته است قیمت موز را کنترل می‌کرد ولی این اتفاق نیفتاد و این میوه محبوب روزهای کرونایی در میوه‌فروشی‌های مرکز شهرتهران به ۶۰ هزار تومان هم رسید. اما موز سیستان‌وبلوچستان که در باغ بین ۱۴ تا ۱۷ هزار تومان فروخته می‌شود در بازار زاهدان ۲۰ هزار تومان نرخ خورده است. براساس اطلاعات گمرک هرکیلو موز با قیمت ۷۰ سنت یعنی کمتر از یک دلار به کشور وارد می‌شود. همین‌طور با توجه به اینکه محصول سالانه دو استان جنوبی کشور مجموعا بیشتر از ۱۰۰ هزار تن است می‌توان دریافت که موز ایرانی حدود یک‌سوم تقاضای بازار کشور را پاسخگو است. اما چرا خبری از این موز در بازار ایران نیست؟ مشاهدات ما نشان می‌دهد محصول استان‌های هرمزگان و سیستان‌وبلوچستان یا در همان استان‌ها فروخته می‌شود یا از مرز پاکستان صادر و به اسم موز پاکستانی روانه کشورهای دیگر می‌شود. واقعیت این است که میزان محصول موز کشور به اندازه‌ای نیست که پاسخگوی نیاز باشد اما سوال اصلی چرایی عدم حضور این موز در بازارهای داخلی است آن هم در زمانی‌که تقاضا برای این میوه افزایش یافته است. حضور موز ایرانی در بازارهای میوه به سبب قیمت پایین‌تری که نسبت به موز وارداتی دارد پاسخگو نیاز قشری است که این روزها دستشان از این میوه ۶۰ هزار تومانی کوتاه است؛ حدود ۱۰۰ هزار تن محصول سالانه یعنی پاسخ حدود یک‌سوم بازار که باتوجه به شرایط آب‌وهوایی استان سیستان‌وبلوچستان عدد قابل‌توجهی به‌نظر می‌رسد. این درحالی است که با استفاده مدیریت‌شده از منابع آبی این استان و پتانسیل‌های طبیعی آن می‌توان چشم‌انداز روشنی برای گسترش سطح زیر کشت یکی از محبوب‌ترین میوه‌ها داشت.
