جنبه فراموش شده توسعه؛ مالکیت فکری

نوشته سید کامران باقری مشاور مدیریت نوآوری و مالکیت فکری kambagheri@yahoo.com رونق کسب‌وکارهای فناوری‌بنیان در کشوری که نظام ثبت اختراع قدرتمندی نداشته باشد، رویای دست‌نیافتنی بیش نیست. این‌کار همچون بنا کردن سازه‌های فولادین یک برج بلند بدون هرگونه زیرسازی آن هم بر بستری ماسه‌ای است. پاگرفتن اقتصاد دانش‌بنیان در نبود یک نظام ثبت اختراع قدرتمند به همان اندازه نشدنی و دور از دسترس است. پیش از این صاحب‌نظران‌ به بررسی ابعاد مختلف نظام ثبت اختراع ایران پرداخته‌اند و پیامدهای ناگوار کاستی‌های موجود در فرآیند بررسی ماهوی اختراعات و عدم توجه به ابعاد اقتصادی و مدیریتی ثبت اختراع را برشمرده‌اند.

بسیاری خوش‌بین بودند که پیش‌نویس قانون جدید مالکیت صنعتی که در مجلس شورای اسلامی در دست بررسی است به برخی از این کاستی‌ها پایان دهد و دریچه‌ای برای بهبود بگشاید؛ اما در اقدامی عجیب،

«کمیسیون حقوقی و قضایی» مجلس (به جای کمیسیون صنایع و معادن یا کمیسیون آموزش و تحقیقات) متولی اصلی بررسی این پیش‌نویس شد و تجربه می‌گوید که احتمالا حفظ وضع موجود از دغدغه‌های اصلی این کمیسیون است. نباید فراموش کنیم که سال گذشته همین کمیسیون با ابراز خشنودی از وضع موجود نظام ثبت اختراع، خواهان دائمی شدن قانون موقت مالکیت صنعتی شده بود.

اما این نوشته برای تکرار گفته‌های پیشین نیست. اگر پیش از این عدم بررسی یا بررسی نامناسب ماهوی اختراعات و پیامدهای منفی آن موجب نگرانی زیاد بود، به تازگی دریافته‌ام که حتی الزامات شکلی ثبت اختراع هم در ایران رعایت نمی‌شوند.

اگر نداشتن امکانات کافی و ممیزان خبره بهانه‌ای برای شانه خالی کردن از مسوولیت بررسی ماهوی اختراعات بر پایه استانداردهای پذیرفته شده بین‌المللی باشد، هیچ بهانه‌ای را نمی‌توان برای رعایت نکردن الزامات شکلی پذیرفت. در این نوشته تنها به واکاوی یکی از این موارد بسنده می‌کنم که به نوبه خود بسیار ناخوشایند است. در نظام‌هایی که اولویت اعطای حقوق انحصاری با کسانی است که اختراع خود را زودتر از دیگران ثبت می‌کنند

(First-to-file systems)، مهم‌ترین تاریخ در فرآیند ثبت، تاریخ ثبت اظهارنامه یا همان تاریخ تشکیل پرونده در اداره ثبت اختراع است (صرف‌نظر از اینکه تشکیل پرونده به صورت آنلاین یا حضوری انجام شود).

اگر با ثبت نهایی اختراع موافقت شود (فارغ از اینکه فرآیند ثبت چقدر به درازا کشیده باشد)، مدت حفاظت قانونی از اختراع از زمان ثبت اظهارنامه یا همان تشکیل پرونده شروع می‌شود.

در همان زمان ثبت اظهارنامه یک شماره خاص به هر پرونده تعلق می‌گیرد که بنا به تعریف باید یکتا و منحصربه‌فرد باشد. به همین دلیل تقریبا تمامی پژوهش‌ها در مورد اطلاعات اختراعات در دنیا با استناد به تاریخ و شماره ثبت اظهارنامه انجام می‌پذیرند.

مدتی پیش در جریان مرتب کردن بانک اطلاعاتی اختراعات ثبت شده در ایران در سال‌های اخیر با پدیده عجیبی روبه‌رو شدم. با کمال تعجب با اختراعاتی روبه‌رو شدم که تاریخ ثبت اظهارنامه مشابهی داشتند. باور کردنی نبود! تنها در سه سال (۱۳۸۷ تا ۱۳۸۹) تعداد ۲۴۳ مورد پیدا شد که شماره ثبت اظهارنامه یا ثبت اختراع آنها تکراری بود! از آنجا که این اطلاعات بر پایه ورود داده‌های منتشر شده در نسخه چاپی روزنامه رسمی کشور گردآوری شده است، اولین فرض من این بود که همکارانم در ورود اطلاعات به بانک اطلاعاتی دچار اشتباه شده‌اند. بنابراین موارد را در وبگاه اینترنتی روزنامه رسمی دوباره چک کردم. متاسفانه این اشتباه واقعا در اداره ثبت اختراع انجام شده و می‌شود!

برای نمونه اگر شماره ثبت اظهارنامه ۳۸۷۰۲۱۰۰ را در بخش جست‌وجوی داده‌های سال ۱۳۸۷ روزنامه رسمی وارد کنید و دکمه جست‌وجو را فشار دهید، با نتیجه عجیبی روبه‌رو می‌شوید: سه اختراع در همان سال با یک شماره ثبت اظهارنامه ثبت شده‌اند. همان‌گونه که شکل زیر نشان می‌دهد تشکیل پرونده دو مورد از این اختراعات در یک روز بوده و یکی دیگر ۲۰ روز بعد تشکیل پرونده شده است. این اشتباه بی‌شک ریشه در بی‌دقتی در تخصیص شماره ثبت اظهارنامه‌ها دارد. این‌گونه اشتباهات (که البته تعداد آنها کم هم نیست) در آینده مشکلاتی فراوانی را هم در حوزه پژوهش و هم در ارتباط با عملکرد نظام ثبت اختراعات ایجاد خواهند کرد.

اما مشکل به همین جا ختم نمی‌شود. کافی است با دقت به همین سه آگهی ثبت اختراع که در روزنامه رسمی ایران منتشر شده نگاه کنیم تا به نکات

تاسف‌بار دیگری پی‌ببریم. اختراعات شماره ۲ و ۳ در فردای روزی که اظهارنامه آنها ثبت شده به ثبت نهایی رسیده‌اند! اینکه چگونه می‌توان ادعاهای اختراعی را در کمتر از یک روز بررسی کارشناسی کرد، را باید کسانی پاسخ دهند که مدعی انجام این بررسی‌ها هستند. به‌ویژه آنکه این بررسی در کشورهای پیشرفته صنعتی چندین ماه تا چندین سال به درازا می‌انجامد. جالب اینجاست که مدت اعتبار ثبت اختراع دوم از ۴ ماه قبل از تشکیل پرونده ثبت آغاز می‌شود! در حالی که در آگهی ثبت اختراع به وجود حق تقدم ثبت برای این اختراع اشاره‌ای نشده است و مدت اعتبار باید از روز ثبت اظهارنامه محاسبه شود! حال این پرسش پیش می‌آید که چگونه ممکن است پیش از ثبت اظهارنامه، حفاظت حقوقی به اختراعی تعلق بگیرد!

در ادامه به وبگاه رسمی اداره ثبت اختراع مراجعه شد تا همین جست‌وجو در صفحه جست‌وجوی آن وبگاه تکرار شود. شماره ثبت اظهارنامه فوق (۳۸۷۰۲۱۰۰) وارد گردید و جست‌وجو انجام شد. شکل زیر حاصل این تلاش نافرجام است. همان‌گونه که ملاحظه می‌شود، پاسخ این موتور جست‌وجو این است که «این جست‌وجو شامل نتایجی نمی‌باشد!» گویی در ایران اختراعی با این شماره ثبت اظهارنامه ثبت نشده است!!!

امیدوار بودم که به مرور زمان از تعداد این اشتباهات شکلی کم شده باشد و مثلا در سال ۱۳۹۰ دیگر مواردی از این دست مشاهده نشود، اما متاسفانه بررسی‌ها نشان داد که فقط در این سال ۶۸ مورد شماره اظهارنامه تکراری وجود دارد.

اگر الزامات شکلی ثبت اختراع به این شکل در نظام ثبت اختراع ایران مورد بی‌توجهی قرار گیرند، می‌توان حدس زد که الزامات ماهوی ثبت اختراع (با آن همه پیچیدگی) چه سرنوشتی خواهند یافت! به راستی وضعیت کنونی نظام ثبت اختراع هیچ سازگاری با روند پیشرفت کشور در علوم و فناوری ندارد. نظام ملی ثبت اختراع به جای اینکه پیشران نوآوری شود، خود به گلوگاهی جدی در مسیر تقویت نظام نوآوری کشور تبدیل شده است. آنها که دل‌نگران نوآوری در بنگاه‌ها و سازمان‌های ایرانی هستند، همچنان امیدوارند که در روند بررسی پیش‌نویس قانون جدید مالکیت صنعتی ایران در مجلس شورای اسلامی این نارسایی‌ها مورد توجه قرار گیرند و برای رفع آنها چاره‌جویی علمی صورت گیرد.

جنبه فراموش شده توسعه؛ مالکیت فکری

جنبه فراموش شده توسعه؛ مالکیت فکری