سپیده کاوه* اجرای طرح سهمیه‌بندی بنزین در خرداد ماه سال 86 و اجرای طرح کارت هوشمند سوخت و اجرای مرحله اول قانون هدفمند کردن یارانه‌ها در دی‌ماه سال 89 رشد مصرف بنزین در کشور را متوقف کرده بود، ولی در حال حاضر کشور با کاهش ارزش واقعی بنزین نسبت به ابتدای اجرای مرحله اول این قانون مواجه است که به علت وجود تورم در دو سال اخیر و ثابت ماندن قیمت بنزین طی این دوره رخ داده است. همچنین به علت افزایش هزینه‌های حمل ‌و نقل عمومی صرفه مصرف بنزین برای استفاده خودروهای شخصی بیشتر از گذشته شده است.
این دو امر در کنار یکدیگر سبب ایجاد روند افزایشی مصرف بنزین در سال ۹۱ نسبت به سال‌های قبل آن شده‌اند و در حال حاضر وزارت نفت احتمالا باید برای پاسخگویی به نیاز داخل مقداری بنزین وارد کند. بنابراین افزایش قیمت بنزین امری قطعی و ضروری است، ولی چالش مهم در زمان و میزان و چگونگی اجرای طرح افزایش و نیز زیرساخت‌های مورد نیاز می‌باشد. در ادامه سعی بر ارائه پیشنهاد در زمینه‌های مذکور شده است. با توجه به تورم سنگین در دو سال اخیر و اثر بسیار بزرگ و سنگین افزایش قیمت بنزین بر انتظارات تورمی و تورم به نظر می‌رسد تعویق اجرای طرح افزایش قیمت تا پایان سال جاری منطقی باشد ولی مشکلی که در حال حاضر دولت گریبانگیر آن است تامین منابع یارانه نقدی ماهانه است. درآمد دولت از این طرح در حال حاضر ماهانه حدود ۱۸۰۰ میلیارد تومان است، اما مجبور است برای پرداخت نقدی به خانوارها ماهانه ۳۵۰۰ میلیارد تومان بودجه تامین کند. این امرسبب تمایل دولت به اجرای هر چه سریع‌تر طرح افزایش قیمت بنزین است. جهت یافتن راه‌حل میانه، اجرای تغییر قیمت و تغییر نحوه توزیع در دو مرحله در سال آتی پیشنهاد می‌شود: در مرحله اول به علت پایین‌تر بودن قیمت بنزین آزاد از قیمت معادل آن در فوب خلیج فارس ضروری است همزمان با افزایش قیمت بنزین آزاد و یارانه‌ای به یک نسبت، از اختصاص یارانه بیشتر به افرادی که بیش از این سهمیه مصرف می‌کنند، جلوگیری به عمل آید. در حال حاضر برخی خانواده‌ها بیش از یک خودرو دارند و برخی دیگر از داشتن آن محرومند. در شرایط موجود، خانواده‌ای که وسیله نقلیه بیشتری دارد به میزان بیشتری از بنزین یارانه‌ای استفاده می‌کند و با توجه به منطق اولیه تخصیص یارانه‌ها و نزدیک‌تر شدن به عدالت توزیعی پیشنهاد می‌شود در مرحله نخست بر اساس تجمیع بانک اطلاعاتی به‌دست آمده از هدفمندکردن یارانه‌ها و کارت هوشمند سوخت، سهمیه ۶۰ لیتر بنزین یارانه‌ای به هر خانواده به جای هر وسیله نقلیه اختصاص یابد. همچنین مبلغ مابه‌تفاوت قیمت ۶۰ لیتر بنزین یارانه‌ای با ۶۰ لیتر بنزین آزاد به حساب خانوارهای فاقد وسیله نقلیه واریز شود با این کار توزیع یارانه بنزین میان تمامی خانوارهای دارای وسیله نقلیه اعم از خودرو و موتورسیکلت یا فاقد وسیله نقلیه برابر و عادلانه می‌شود و به خانوارهایی که بیش از یک وسیله نقلیه دارند، سهمیه و یارانه اضافه‌ای اختصاص نمی‌یابد. در مرحله دوم با تک‌نرخی کردن بنزین و تخصیص مقدار مشخصی یارانه به هر فرد به جای هر خانواده می‌توان به وضعیت عدالت توزیعی مناسب‌تری دست یافت. با اجرای طرح تک نرخی کردن بنزین می‌توان پس از ایجاد زیرساخت‌های مناسب در سال‌های آتی قیمت را به صورت پلکانی به قیمت جهانی نزدیک نمود و در هر مرحله پس از بررسی مهیا بودن شرایط پایه‌ای اقدام به تغییر مجدد قیمت و افزایش کرد. افزایش قیمت بنزین همواره تورم زیادی به همراه داشته است و رساندن قیمت بنزین ایران به قیمت جهانی مستلزم اقدامات پایه‌ای و ایجاد زیرساخت‌های مناسب در جهت جلوگیری از فشار تورمی است. با افزایش قیمت بنزین مصرف‌‌کنندگان بنزین، هزینه واقعی‌‌تری برای آن در داخل کشور پرداخت می‌کنند، ولی شرط داشتن قیمت متناسب با قیمت جهانی بالای ۳ هزار تومان به ازای هر لیتر بنزین، ایجاد بسترهای ساختاری متناسب با آن قیمت است. جایگزینی سوخت گاز در خودروها یکی از راه‌حل‌ها در جهت کاهش هزینه‌های حمل و نقل پس از افزایش قیمت بنزین است.
مقایسه ارزش اقتصادی گاز طبیعی و بنزین نشان می‌دهد که قیمت گاز صادراتی کمتر از نصف قیمت بنزین فوب خلیج فارس در ارزش حرارتی برابر است و با توجه به اینکه کشور ایران همیشه از لحاظ ذخایر گاز طبیعی جزو ۳ کشور اول دنیا بوده و وجود ظرفیت مازاد تولید گاز در روزهای غیرسرد سال، ضروری است نسبت به افزایش سهم گاز طبیعی در سبد سوخت کشور اقدام شود. تلاش و برنامه‌ریزی در جهت تقویت و توسعه ناوگان حمل و نقل عمومی به‌خصوص در شهرهای بزرگ از جمله زیرساخت‌های ضروری بوده و خوشبختانه در دست اقدام است. از اقدامات پایه‌ای دیگری که می‌توان به آن اشاره کرد انجام یک بازنگری کلی در مورد کیفیت خودرو و تولید خودرو با میزان مصرف مناسب و قابل رقابت با استانداردهای جهانی است. این امر مستقیما مرتبط با سیاست‌های حاکم بر واردات خودرو نیز هست. صنعت رنجور و بیمار خودرو در ایران و وابستگی اقتصادی خانوارهای زیادی به این صنعت سبب الزام برقراری و اجرای قوانین سخت‌گیرانه بر واردات خودرو توسط دولت شده است. در صورت آزادی واردات خودرو و عرضه در بازار ایران به قیمت جهانی میزان تقاضای تولیدات داخل با کیفیت کنونی به پایین‌ترین مقدار قابل تصور خواهد رسید. الزام خودروسازان به بالا بردن کیفیت تولید فقط از طریق ایجاد بازار رقابتی محصولات امکان‌پذیر است؛ به این منظور پیشنهاد می‌شود با رفع موانع و ساده‌سازی فرآیند واردات و کاهش تعرفه‌ها طی چند مرحله هم فرصت کافی برای خودروسازان جهت ارتقای کیفیت فراهم شود، هم مصرف‌کنندگان در وضعیت بهتری در بازار خرید قرار داده شوند. راهکار دیگر قابل اشاره در این مقوله، فرهنگ‌سازی استفاده از یک خودرو در مسیرهای مشترک (کارپول) است. این رویکرد در بسیاری از کشورها در مقاطعی به عنوان راه‌حل اصلی معضل حمل و نقل به کار برده شده است. به منظور جمع‌بندی مطالب مذکور می‌توان گفت که افزایش قیمت بنزین در چند مرحله تا نزدیک به قیمت جهانی ضروری بوده و مراحل اولیه ذکر شده در برنامه‌ها قابل اجرا است، ولی مرحله نهایی رسیدن به قیمت جهانی نیازمند ایجاد تغییرات ساختاری در برخی زمینه‌ها است.
*کارشناس اقتصادی