آلودگی هوای تهران و مدیریت آن

محمد شهرابی فراهانی*
عکس: آکو سالمی
عوامل، شرایط و راه‌های پیشگیری با توجه به تجارب کلانشهرهای دنیا
مقدمه
زندگی در کلانشهر تهران مشکلات و معضلات متعددی دارد. در بین آنها اما، آلودگی هوا مدت‌هاست که گریبانگیر زندگی مردم شهر شده است و سایه‌اش بر شهر سنگینی می‌کند.

محمد شهرابی فراهانی*
عکس: آکو سالمی
عوامل، شرایط و راه‌های پیشگیری با توجه به تجارب کلانشهرهای دنیا
مقدمه
زندگی در کلانشهر تهران مشکلات و معضلات متعددی دارد. در بین آنها اما، آلودگی هوا مدت‌هاست که گریبانگیر زندگی مردم شهر شده است و سایه‌اش بر شهر سنگینی می‌کند.

مشکلی که طی سال‌های اخیر شدت یافته است و این را می‌توان از مشاهده ابر سیاه دود بر فراز آسمان تهران و شنیدن مکرر این عبارت در خبرهای روزانه، دریافت. اما غیر از این آمار هم موید شدت آلودگی هوای تهران در سالیان اخیر است. در نمودار شماره یک تعداد روزهای ناسالم در تهران در ده سال اخیر آورده شده است. به گواهی این آمار طی یک دهه گذشته آلوده‌ترین سال برای تهران سال ۱۳۹۰ بوده است [۱].
آلودگی هوا مشکلی است که مستقیما با سلامت انسان‌ها در ارتباط است. هوا ماده‌ای است که همه آن را استنشاق می‌کنند و به همین دلیل وقتی در شهری آلوده باشد، همه اعم از کودک و پیر و جوان را در معرض مواد سمی و مضر قرار می‌دهد. این در حالی است که بسیاری از عواقب آلودگی هوا در طولانی مدت و به تدریج بروز می‌یابد.
بر همین اساس شایسته است با نگاهی موشکافانه این مشکل دیرپای تهران را بررسی کرد و عوامل و شرایط آلودگی هوا و همچنین راهکارهای کنترل و پیشگیری از آن را با نگاهی به تجارب کلانشهرهای دیگر مرور کرد.

آلودگی هوا چیست؟
انواع متعددی از آلاینده‌ها در اثر فعالیت‌های طبیعی و مصنوعی ناشی از فعالیت‌های بشر که در زمین انجام می‌گیرد، وارد اتمسفر می‌گردند، بنابراین به طور کلی آلودگی هوا به معنی حضور یک ماده با غلظت بیش از معمول در هوا است.
موسسه حفاظت از محیط زیست آمریکا (EPA)، شش آلاینده اصلی را به عنوان معیار آلودگی هوا انتخاب نموده و اینها را به دو دسته اولیه و ثانویه تقسیم کرده است. آلاینده‌های اولیه موادی هستند که مستقیما به هوای محیط وارد می‌شوند و شامل پنج آلاینده منواکسیدکربن (CO)، دی‌اکسید نیتروژن (NO۲)، دی‌اکسیدگوگرد (SO۲)، ذرات معلق با قطر کمتر از ۱۰ میکرون (PM-۱۰) و سرب (Pb) می‌باشد. آلاینده‌های ثانویه به موادی اطلاق می‌شود که در اثر فعل و انفعالات موجود در هوای اطراف زمین به وجود می‌آید و در این گروه می‌توان از ازن (O۳) نام برد [۲].

منواکسیدکربن (CO)
گازی است بی رنگ وبی بو ولی بسیار سمی. منبع اصلی تولید این گاز اتومبیل‌ها هستند . گاز منواکسید کربن در هوای آزاد و به مقدار کم، زندگی بیماران قلبی و ریوی را به خطر می‌اندازد و در افراد سالم باعث سردرد، سرگیجه، خستگی زیاد و تحریک اعصاب می شود. استنشاق این گاز در محیط‌های در بسته و سقف‌دار باعث خفگی و مرگ می شود.

ذرات معلق(10-PM)
ذرات معلق با قطر کمتر از ۱۰ میکرومتر به دلیل راهیابی به سیستم تنفسی تحتانی به عنوان شاخص اصلی مواد معلق در هوا معرفی می‌شوند. براساس مطالعات، ذرات معلق در مقایسه با اکسیدهای گوگرد و اکسیدهای ازت برای سلامتی مخاطره آمیزتر است و مقدار ۱۰-PM در تشدید بیماری‌های قلبی _ ریوی، کاهش مقاومت سیستم ایمنی بدن در مقابل بیماری‌ها، از بین رفتن بافت اثر گذار است.

اکسید‌های نیتروژن (NOX)
دی‌اکسیدنیتروژن گازی است قهوه‌ای رنگ و بدبو که به وسیله وسایل نقلیه موتوری و کارخانه‌هایی که از موتورهای درون‌سوز استفاده می‌کنند وارد هوا می‌شود. این گاز باعث تحریک چشم‌ها و قسمت‌های عمقی ریه‌ها شده و موجب بروز خستگی مفرط و افزایش موارد بیماری می‌گردد. علاوه بر این به گیاهان نیز صدمات زیادی وارد می‌کند.

اکسیدهای گوگرد (SOX)
دی‌ا‌کسید گوگرد (SO۲)که بیشتر از دیگر اکسیدهای گوگرد در هوا منتشر می‌شود، گازی است بیرنگ و بدبو که باعث تحریک مجاری تنفسی به خصوص حلق، بینی و حنجره شده و ایجاد برونشیت‌های مزمن، آسم و آمفیزم می‌کند. منبع اصلی تولید این گاز، احتراق گازوئیل و مازوت در منازل، کارخانه‌ها و وسایل نقلیه موتوری است.

ازن (O۳)
ازن در اثر واکنش‌های فتوشیمیایی توسط هیدروکربن‌های خروجی از اگزوز ماشین‌ها و اکسیدهای نیتروژن در اتمسفر به وجود می‌آید و به این ترتیب جزو آلاینده‌های ثانویه به شمار می‌رود.
از جمله اثرات مضر این آلاینده بر سلامتی انسان، سوزش چشم و ریه‌ها است. ازن موجود در هوا آسیب‌های شدیدی به کودکان، افراد سالخورده و افراد دارای ناراحتی تنفسی وارد می‌کند. ازن همچنین موجب کاهش بازدهی محصولات کشاورزی و از بین رفتن جنگل‌ها و اکوسیستم گیاهی می‌شود.

هیدروکربن‌های فرار (VOCs)
بنزن به عنوان یکی از مهم‌ترین هیدروکربن‌های فرار با وجودی که به‌علت حلالیت بالا نقش عمده‌ای در صنعت به عهده دارد ولی استنشاق آن موجب جلوگیری از تشکیل گلبول قرمز در مغز استخوان می‌شود. منبع اصلی تولید بنزن، بنزین مورد استفاده در خودروها است. در مواردی چند، سرطان خون (لوسمی) در افرادی که به علت مسائل‌ شغلی برای طولانی مدت در معرض بخارات بنزن بوده‌اند، گزارش
شده است.
آلودگی هوای تهران
شهروندان تهرانی در سال‌های گذشته فقط در پاییز و زمستان با مشکل آلودگی هوا مواجه بودند. در سال ۸۹ اما در شش ماهه اول سال، ۳۲ روز هوا در وضعیت ناسالم قرار داشت و این در حالی است که بر اساس استانداردهای سلامتی فقط یک روز در طول سال هوا می‌تواند در شرایط ناسالم قرار داشته باشد. بر این اساس می‌توان گفت الگوی آلودگی هوای تهران در سالیان اخیر تغییر کرده است. همچنین شرایط آنقدر برای شهر سخت شده که دیگر طبیعت تهران، توان پالایندگی هوا را ازدست داده است.
در حال حاضر آلاینده‌های اصلی هوای تهران عبارتند از: هیدروکربن‌های نسوخته مثل بنزن، اکسیدهای نیتروژن، منوکسید کربن، دی اکسید گوگرد و ذرات معلق شامل ریزگردها. به گفته روابط عمومی شهرداری تهران بیش از 89 درصد آلاینده‌های تهران متعلق به ناوگان حمل و نقل شهری است و در این میان سهم صنعت و دیگر آلاینده‌ها از مجموع آلاینده‌های هوای تهران تنها 11 درصد است. در این میان سهم خودروهای سبک از مجموع آلاینده‌های خودرو در تهران، 50 درصد، خودروهای گازوئیلی (شامل خودروهای سنگین واتوبوس‌‌ها) 30 درصد و موتورها، 20 درصد را شامل می‌شوند. به این ترتیب می‌توان گفت سوخت و خودروی غیر استاندارد عوامل اصلی آلودگی هوای پایتخت هستند [3].
خودروهای فرسوده هم سهم قابل توجهی در آلودگی هوای شهر تهران دارند. چنان که یک خودرو وانت نیسان با تکنولوژی ۳۰ سال پیش، ۱۲۰ گرم آلاینده در یک کیلومتر تولید می‌کند، این رقم در مورد خودروی پیکان، ۶۰ گرم و برای خودروهای نسل جدید، یک گرم در هر کیلومتر است. این در حالی است که خودروهای نسل قدیم و فرسوده، ۹۰۰ گرم آلاینده در هر کیلومتر تولید می‌کنند.
در سال 89 فقط 59 درصد از روزهای سال هوا عاری از مقدار غیرمجاز آلاینده دی‌اکسیدکربن بوده است. این در حالی است که در بسیاری از شهرهای دنیا تعداد این روزها صفر است. تهران همواره در طول سال‌های گذشته در این شاخص جزو 10 شهر آلوده دنیا بوده است [4].
بنزن که در نتیجه سوخت ناقص بنزین در موتورهای احتراق داخلی تولید می‌شود در تهران بیش از حد مجاز و حدود ۱۰۰ برابر بیشتر از توکیو است. سختگیرانه‌ترین استاندارد موجود برای گاز بنزن متعلق به کشور ژاپن و در حدود ۳میکرو گرم در متر مکعب است. بنزن، ترکیبی بسیار خطرناک است که به سرعت تبخیر می‌شود. بنزن از طریق استنشاق یا حتی پوست جذب می‌گردد و در صورت جذب از بدن دفع نشده و در بافت‌های چربی ذخیره می‌شود. مقدار بالای بنزن در بنزین مصرفی و همچنین سوخت ناقص در موتورهای احتراق داخلی از عوامل اصلی انتشار این آلاینده در هوای تهران است.
ریزگردها هم میهمانان ناخوانده‌ای هستند که از بیابان‌ها و مناطق خشک کشورهای عراق و عربستان راهی تهران می‌شوند. حضور این ذرات در آلودگی تهران چند سالی است که به شدت افزایش یافته و نگرانی‌هایی را برای سلامتی کودکان و افراد مسن ایجاد کرده است. بادهایی که از سمت غرب و جنوب غرب به داخل ایران می‌وزند ذرات گرد و غبار را با خود حمل می‌کنند. ذرات سنگین‌تر در مناطق مرزی مثل خوزستان، کردستان و ایلام زمین‌گیر می‌شوند و ذرات ریزتر به مناطق مرکزی ایران شامل استان مرکزی و تهران راه می‌یابند. نکته قابل توجه این است که هر چه این ذرات ریزتر باشند آسیب بیشتری برای انسان به همراه دارند. علاوه بر این، ساخت‌و‌سازها و راه‌های خاکی هم از دیگر منابع تولید گرد و غبار شهری هستند.
آلودگی هوای تهران از بعد اقتصادی هم خسارات
جبران‌ناپذیری داشته است. به طوری که بر اساس برآورد بانک جهانی در سال 2004 خسارت ناشی از آلودگی هوا در کشور بالغ بر 8 میلیارد دلار بود که این رقم در همان سال با یارانه خرید بنزین از خارج برابری می‌کرده است. بر اساس تخمین‌ها از این رقم حدود یک سوم خسارات هوای آلوده در شهر تهران بوده است[5].

ارکان سیاست‌گذاری برای کنترل آلودگی هوا
مدیریت منسجم و بلند‌مدت:
تاکنون اقدامات متعددی برای کاهش آلودگی هوای تهران انجام شده است. از اقدامات عاجل و ضربتی مثل تعطیلی مدارس و ادارات دولتی و منع عبور و مرور خودروها تا راهکارهای عجیب و غریبی مثل آبپاشی بر سطح شهر. اما اگر بدانیم که آلودگی هوا مشکلی است که به تدریج به مرحله هشدار و خطر می‌رسد، برای حل آن به برنامه‌های بلند مدت و مداوم می‌‌پردازیم.
در مدیریت و کنترل معضل چندوجهی و پیچیده‌ای مثل آلودگی هوا، باید دو ویژگی وجود داشته باشد. اولی استراتژی جامعی در رویارویی با این مشکل و دیگری مدیریت واحد و یکپارچه‌ای در مواجه با آن است. وجود یک استراتژی به معنای درنظر گرفتن تمام جوانب، وجوه و راه حل‌های پیش‌رو برای حل مشکل است. به این ترتیب می‌توان همانند یک پازل با پیش بینی نیازها و موانع آینده، گام به گام به وضع مطلوب نزدیک‌تر شد.
خصوصیت دیگر یک مدیریت کارآمد برای حل مشکل آلودگی هوا، حضور مدیریت یکپارچه در آن است. نمی‌توان وقتی چند وزارتخانه، سازمان یا کمیته مسوولیت یک برنامه جامع را بر عهده دارند امیدی به اجرای هماهنگ و همگام آن داشت. در اجرای چنین برنامه‌ای وجود یک ستاد یا کمیته مرکزی که قدرت اجرایی و نظارتی داشته باشد، الزامی است. این دقیقا یکی از موانع جدی در مدیریت آلودگی هوای تهران است. جایی که شهرداری، شورای شهر، استانداری و سازمان حفاظت محیط زیست هر کدام به نوعی در حال فعالیت هستند و در عین حال هیچ کدام کاستی‌ها و نواقص موجود را بر عهده نمی‌گیرند و آن را به دیگران حواله می‌دهند.
در این‌باره تجربه کلانشهر مکزیکوسیتی قابل توجه است. این شهر ۲۰ سال پیش از سوی سازمان ملل به عنوان آلوده‌ترین شهر دنیا معرفی شد. امروز اما مکزیکوسیتی الگویی برتر در کاهش آلودگی هوا برای بسیاری از شهر‌های در حال توسعه جهان است. یکی از دلایل اصلی موفقیت این شهر در کنترل آلودگی هوا برنامه‌ریزی و ارزیابی بلندمدت اقدامات انجام گرفته در این مدت بوده است. در دهه ۱۹۹۰ مطالعات جامعی برای کاهش آلودگی هوا با همکاری سازمان‌ ملل و نهادهای علمی و بهداشتی بین المللی در مکزیک کلید خورد. در این مطالعات از جنبه‌های اقتصادی، مدیریتی و جامعه شناختی و تکنولوژیک راهکارهای بلند مدتی برای کاهش آلودگی هوا ارائه شده بود. یکی از موانع جدی اجرای این راهکارها در مکزیکوسیتی فقدان ساختار نهادی قوی بوده است. بر همین اساس در سال ۱۹۹۶ سازمانی با عنوان «کمیسیون محیط زیست شهری» متشکل از مقامات محلی، دولتی و فدرال مکزیکو تشکیل شد تا در اجرای سیاست‌ها و برنامه‌های متعدد تصویب شده، هماهنگی‌های لازم را ایجاد نماید. همچنین برای عملی شدن این هدف، بودجه، نقش سیاست گذاری و قدرت اجرایی لازم به این نهاد اختصاص یافت [۶].
اجرای اهداف و برنامه‌های مذکور منجر به کاهش آلودگی‌ها از طریق استاندارد شدن شاخص‌های متعدد شد. اگرچه هنوز ازن کمی بالا‌تر از استاندارد است، اما از سال ۱۹۹۲ تا کنون، میزان آن 75 درصد کاهش یافته است. نهایتا مکزیکوسیتی که در دهه 90 خطرناک‌ترین شهر برای سلامت کودکان بود در سال گذشته به عنوان یکی از شهرهای پاک معرفی شد.

مشارکت عمومی
شهروندان در برابر آلودگی هوای شهری، نقش دوگانه‌ای بر دوش دارند. آنها از یک طرف خود از عوامل اصلی ایجاد و تشدید آلودگی‌های محیطی هستند و از طرف دیگر مستقیما در برابر عوارض ناشی از محیط آلوده‌ شهر قرار می‌گیرند. بنابراین به جاست که خود در کنترل و پیشگیری از شرایط آلوده نقش فعال و پررنگی داشته باشند. شهروندان به عنوان ساکنان محیط شهری باید نسبت به شرایط زیست خود آگاه باشند. بنابراین اولین قدم، در توجه مردم عادی به آلودگی‌های شهری، آگاه بخشی و اطلاع رسانی به آنها است. وقتی تک تک افراد از نقش خود در یک معضل جمعی مطلع باشند، برای کمک به حل آن نیز احساس مسوولیت خواهند کرد. اعلام روزانه وضعیت آلودگی هوا در رسانه‌های عمومی و انتشار صادقانه آمار و ارقام می‌تواند کمک موثری در این راستا باشد.
فعالیت سازمان‌های مردم ‌نهاد(NGO) یکی دیگر از اجزای مشارکت عمومی در کنترل آلودگی هوا است. این سازمان‌ها با انگیزه‌های غیرانتفاعی از طرفی می‌توانند آموزش واطلاع‌رسانی به مردم را تسهیل کنند و از طرف دیگر با نظارت بر اوضاع محیط زیستی و چانه زنی با نهاد‌های دولتی، همانند دیده‌بانی برای حفظ محیط زیست از اقدامات نسنجیده باشند.
شهر بانکوک نمونه‌ای از شهرهایی است که در مدیریت کیفیت هوای شهری به نقش مردم توجه ویژه‌ای داشته است. بر همین اساس در حین ابلاغ قوانین و دستورالعمل‌های مرتبط با آلودگی هوا اطلاع رسانی‌های ویژه‌ای در رسانه‌های ملی و محلی درباره منافع آنها انجام شده است. تشویق مردم به استفاده از سیستم حمل و نقل عمومی، نگهداری از خودروها و حمایت از فعالیت گروه‌های مردمی محیط زیست از دیگر جنبه‌های جلب مشارکت مردمی بوده است [7].
در مکزیک نیز یکی از رئوس اصلی برنامه کاهش آلودگی هوا، مشارکت شهروندان، افراد ذی‌نفع، جامعه آکادمیک، صاحبان صنایع و نمایندگان سازمان‌های مردم نهاد از طریق برگزاری کارگاه‌های تخصصی، کنفرانس‌ها و همایش‌ها بوده است. در مکزیکوسیتی آگاهی بخشی با آموزش زنان و مدیران سیاسی محلی، به دلیل اثرگذاری این دو قشر در جامعه، آغاز شد. این آموزش همراه با بازی‌ و به صورت عملی بوده است. پس از آن اقشار آسیب پذیر در برابر آلودگی هوا از قبیل بیماران قلبی، ریوی، کودکان و سالخوردگان هدف آموزش قرار گرفتند.

سخن پایانی
هوای تهران مدت‌ها است که آلوده است. وقتی مشکلی این چنین به درازا می‌انجامد و در عین حال اجرای اقداماتی برای حل آن روز به روز ابعاد جدیدی به خود می‌گیرد باید رویکردهای جدیدی را برای رفع آن در پیش گرفت. به نظر می‌رسد مهم‌ترین مشکل تهران نبود یک برنامه به روز در مدیریت آلودگی هوا است. کمبود ایستگاه‌های پایش محیطی هوا و شبکه مناسب کنترل آلاینده‌ها از پایه‌ای‌ترین ملزومات برای برنامه‌ریزی شهری در این راستا است. استفاده از تجارب شهرهای آلوده دیگر و مطالعه‌ همه جانبه و بومی برای در پیش گرفتن یک استراتژی بلند‌مدت و جامع بدون شک کمک خوبی به تصمیم‌گیران این حوزه خواهد بود.
مساله دیگر سیاسی شدن این موضوع مهم زیست محیطی است. در حالی که مقولات زیست محیطی در کشورهای دیگر جزو مسائل اجتماعی و ملی محسوب می‌شوند، سیاسی شدن آلودگی هوا به مانعی برای تلاش و همکاری نهادهای مختلف دولتی و شهری برای حل آن مبدل شده است. نمونه این مانع در عدم همکاری شهرداری و دولت برای گسترش متروی تهران نمود می‌یابد. تقویت NGO‌ها و تلاش‌های مدنی آنها برای توجه مسوولان به اولویت‌دهی به مسائل زیست محیطی در سیاست‌گذاری‌ها می‌تواند باعث تغییر صورت مساله از این منظر شود. علاوه بر این با توجه به تجارب کشورهای دیگر سازمان‌های مردم نهاد می‌توانند تاثیر بسزایی در آگاهی عمومی مردم نسبت به آلودگی هوا و نقش خود داشته باشند.
هوای آلوده مشکلی است پیچیده که در زندگی صنعتی قرن 20 شهرهای بسیاری را دچار خود کرده است. حل این مشکل جز با همکاری و تفاهم بخش‌های اثرگذار جامعه و تبدیل شدن آن به یک خواست و اراده همگانی ممکن نیست.
* کارشناس ارشد بیوتکنولوژی
([e-mail])

ارجاعات:
[۱]: یوسف رشیدی، مدیر عامل شرکت کنترل کیفیت هوای تهران، وبگاه خبری تابناک، ۲۸ دی ۱۳۹۰.
[2]: درباره آلودگی هوا بیشتر بدانیم، وبگاه شرکت کنترل کیفیت هوا (www.air.tehran.ir)
[۳]: علی تشکری، معاون حمل و نقل و ترافیک شهرداری تهران، خبرگزاری فارس، ۱۵ آذر ۸۵.
[4]: آمار و اطلاعات شهر و شهرداری تهران، شاخص‌های محیط زیست شهری.
[۵]: حسن اصیلیان، معاون محیط زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست، روزنامه اعتماد، ۱ اسفند ۸۶.
[6]: Improving Air Quality In Megacities: Mexico City Case Study, Mario J. Molina and Luisa T. Molina,
Massachusetts Institute of Technology, USA.
[7]: Integrated urban air quality management (UAQM) in Bangkok, Institute for Global Environmental Strategies (IGES), 23 April 2003.