شیراز، یکی از شاهراه‌های تجاری در عهد صفوی

راضیه محمدقاسمی: در دوره صفویه شیراز اگرچه نسبت به اصفهان، تبریز و کاشان از موقعیت تجاری چندانی برخوردار نبود اما به دلیل قرار گرفتن در مرکز ایران و بر سر کاروان‌های تجاری در مسیر اصفهان به جنوب، رونق تجاری یافته بود. بنا بر گفته سیاحان، جلگه شیراز به سبب حاصلخیزی زمین، آب و هوای مساعد و نیز به دلیل کشت میوه‌های مختلفی چون انار، پرتقال، سیب و... که به خارج هم صادر می‌شده، مشهور بوده است.

توماس هربرت شهر شیراز را زیباترین شهر آسیا و دومین شهر باشکوه ایران می‌داند (به نقل از همایون،۱۳۴۸: ۶۶). هربرت پس از توصیف باغ‌های شیراز و درخت‌های گوناگون چنین ادامه می‌دهد: «و از درختان میوه تاک، انار، نارنج، پرتقال، گلابی و هلو در این دیار یافت می‌شود... و لطف موقعیت طبیعی سرشار از برکت و رونق بازار سوداگری دیده را فریفته می‌گرداند» (به نقل ازخوب نظر،۱۳۸۰: ۸۵۹-۸۵۷). شیراز به سبب موقعیت جغرافیایی خود و ارتباط با خلیج‌فارس در دوره صفویه از لحاظ صنعت و تجارت صاحب جایگاهی ویژه بوده است.

در آن شهر صنعتگران و بازرگانانی که افزون بر صدور فرآورده‌های محلی، واسطه نقل و انتقال کالا به داخل و خارج کشور بوده، زندگی می‌کرده‌اند. جوزافا باربارو راجع به بازرگانی شیراز این گونه می‌نویسد: «شیراز مردمی بی شمار دارد و از بازرگانان پر است، زیرا تمام کسانی که از نواحی شمال یعنی هرات و سمرقند می‌آیند و راه ایران را در پیش می‌گیرند از شیراز می‌گذرند. واردات این شهر جواهرات، پارچه‌های ابریشمی بزرگ و کوچک و ادویه می‌باشد» (سفرنامه ونیزیان، ۱۳۴۹: ۸۴-۸۳).

در بازار‌های شیراز تولیدات داخلی و خارجی فراوان بود و از زمان سلطنت شاه عباس اول به دلیل رونق بازرگانی در سراسر کشور و صدور ابریشم خام از طریق بنادر خلیج‌فارس و استقرار نمایندگی از جانب مدیران کمپانی‌های هلندی، انگلیسی و فرانسوی در شیراز اهمیت بیشتری یافت. فیگوئروا می‌نویسد: «در شیراز همه گونه ارزاق در حد وفور است به‌طوری که مقدار زیادی از اجناس در بازار دست نخورده باقی می‌ماند» (فیگوئروا، ۱۳۶۳: ۱۴۴-۱۴۳)

شاه عباس اول پس از آنکه سرزمین لار، هرمز و برخی از نواحی جنوبی ایران را به همت «امام قلی خان» گشود به این ایالت اعتبار خاص بخشید و آن سردار را بر سراسر آن منطقه به حکومت نشاند. تاورنیه درخصوص نقش امام قلی خان در رونق بازرگانی شیراز می‌نویسد: «قبل از اینکه امام قلی خان حاکم شیراز شود، کاروان‌های تجاری که می‌خواست از شیراز به طرف شمال یا شرق مسافرت کند، باید از پای کوه بلند عبور کنند و راه دیگری وجود نداشت اما بعد از آنکه امام قلی، لار و هرمز را فتح نمود، تمام قلاع بین راه را خراب و هموار کرد تا تجار را از زحمت و خسارت فوق‌العاده رها کند و آنان ناچار به پرداخت عوارض راهداری نشوند. از آن زمان تجار و قافله‌ها در امنیت بودند» (تاورنیه، ۱۳۶۹: ۶۶۴). سیاحان به کارخانه‌های شیشه‌سازی شیراز اشاره کرده‌اند و می‌نویسند در شهر شیراز چند کارگاه شیشه‌سازی وجود داشته که ظروف شیشه‌ای ساخته شده را به هندوستان تا جزایر سوماترا صادر می‌کردند (تاورنیه،۱۳۶۹:۶۵۷ و شاردن، ۱۳۷۴،ج۲: ۸۹۲).

شهر «لار» یکی از مهم ترین شهر‌های تجاری شیراز بوده است. نحوه استقرار لار در شمال خلیج‌فارس و حوزه اقتدار آن به گونه‌ای بود که از طریق بندرگاه‌ها، به‌ویژه بندرگاه‌های شمالی خلیج‌فارس، در یک نظام مناسباتی با دیگر شهر‌ها و نواحی عمده اقتصادی فلات ایران قرار می‌گرفت. با ورود گسترده اروپاییان به ایران و اهمیت یافتن بیشتر جزیره هرمز، شهر لار نیز جایگاه ویژه‌ای یافت (ضیا توانا،۱۳۸۰: ۳۴). از همان ابتدای حکومت صفوی لار تجارت پررونقی داشته است. در میان ونیزیانی که به ایران سفر کردند فقط جوزفا باربارو تا هرمز پیش رفت. او لار را شهری بزرگ و مرکز مال التجاره توصیف کرده است (سفرنامه ونیزیان، همان: ۹۶-۹۵)

بنا به نوشته تاورنیه هلندی‌ها در آن زمان مجبور بودند که در لار خانه داشته باشند زیرا «بار‌های ابریشمی که از اصفهان می‌آورند، در لار باید پایین آورده و شتر‌ها را عوض کنند» (تاورنیه، همان: ۶۷۳). همین مساله در رونق تجارت این شهر موثر بوده است. تاورنیه همچنین می‌نویسد: «لار از مراکز تولید ابریشم است در آنجا شتر زیاد پرورش می‌یابد که از فروش آن تجارت خوبی می‌کنند.» (همان: ۶۷۵)

فیگوئروا لار را پایگاه تجارت و قرارگاه همیشگی کاروان‌ها و قافله‌هایی می‌داند که از فارس و دیگر جاها به هرمز می‌آمدند. او همچنین بازار لار را با مجلل ترین بازار‌های اروپا برابر می‌داند و می‌نویسد: «دردکان‌های اطراف بازار همه نوع کالا‌های تجاری به فروش می‌رسد و بازرگانان وسایل زندگی روزانه خویش را با خود به دکان می‌آورند و روز را در آن به سر می‌برند.» (فیگوئروا،۱۳۶۳: ۸۹-۸۸). بازار لار مرکزی تجاری برای هرگونه داد و ستد بوده است و به این شهر رونق و اعتبار بخشیده بود. یکی از محصولات اقتصادی و تاریخی لار سکه‌ای است معروف به «لاری» که از قرن ۸ تا ۱۰ ق در لار ضرب می‌شده و در نواحی جنوبی ایران، بنادر خلیج‌فارس و اقیانوس هند رواج داشته است. توماس هربرت که در سال ۱۶۲۷م/ ۱۰۳۷ ق از لار دیدن کرده است، می‌نویسد: «نزدیکی لار بازار محلی است که این سکه‌ها در آنجا ضرب می‌شود. لاری از مشهورترین سکه‌های منطقه و از نقره خالص است» (به نقل از وثوقی،۱۳۸۰: ۳۵).

- بخشی از یک مقاله