کشتیرانی در بندر خرمشهر - ۲۸ شهریور ۹۴

گروه تاریخ و اقتصاد: ملافتح‌الله کعبی درباره دلیل تاسیس این بندر می‌نویسد: شهر « محمره» کنار رودخانه بزرگ که امتداد آن تا کناره کارون است، بنا شده است. این آبادی یکی از مهمترین شهرهایی است که تاکنون در قسمت غربی کناره خوزستان برای امور حمل و نقل و ایجاد گمرک بنا شده است. بنابراین گفته شده که در زمان محمدشاه قاجار به این دلیل که صدور و خروج کالای ایران از بندر بصره کار دشواری بود و همچنین به‌دلیل فشاری که عثمانی بر تجار می‌آورد، در ابتدا یک گمرک به دستور شاه توسط حاکم محلی برای تجار ایرانی ساخته شد. موقعیت مناسب این گمرک موجب شد که در زمان جنگ هرات، والی بغداد، به این گمرک حمله کند. به‌دلیل همین رخداد بود که معاهده «ارزروم» منعقد شد. بعد از مدتی این گمرک با کوچ دادن مردم روستای نزدیک به آن به یک بندرگاه تبدیل شد که محمره نامیده می‌شد. بندر خرمشهر تنها بندر ایران بود که کشتی‌ها می‌توانستند در سواحل آن کناره بگیرند.

چنان‌که ایرج افشار می‌گوید: « دو عامل در رشد بندر محمره (خرمشهر)‌ تاثیر زیادی داشت. نخست افتتاح کانال سوئز و دوم کشف نفت که در عمران این بندر نقش بسیار مهمی ایفا کرد.» در عصر ناصری بعد از افتتاح کانال سوئز، استفاده و بهره‌برداری از این بندر، هم برای ایران و هم برای انگلستان حائز اهمیت شد و در پی فشار انگلستان و باز شدن راه آبی کارون به روی کشتی‌های بخار، موقعیت بندر خرمشهر دگرگون شد. سودآوری کشتیرانی در رود کارون آنقدر زیاد شد که ایرانیان نیز خواستار ایجاد شرکت‌های تجاری در منطقه شدند. ناصرالدین شاه نیز امتیاز شرکت ناصری را که نوعی شراکت در کشتیرانی کارون بود، به حاج محمدمهدی معین‌التجار و شریکش معتمدالسلطان معروف به ملک‌التجار واگذار کرد. این شرکت در سال ۱۹۱۱م/ ۱۳۳۰ه.ق با ۱۸ فروند کشتی در خلیج‌فارس فعالیت می‌کرد. توسعه کشتیرانی موجبات رشد جمعیت و بزرگ شدن بندر و حومه آن را فراهم ساخت.

لوریمر در سال ۱۹۰۶م/ ۱۳۲۴ه.ق. جمعیت خرمشهر را ۲۳هزار نفر دانسته که رقم بسیار بالایی است؛ چون همان زمان جمعیت بوشهر را ۱۵ هزار نفر دانسته است. او محمره را تنها بندر خوزستان می‌داند که تجارت خارجی دارد و از رفت و آمد ۱۴۳فروند کشتی بخار که همگی انگلیسی بوده‌اند در این بندر خبر می‌دهد.

به لحاظ جغرافیایی این بندر بسیار نزدیک به عراق است و در واقع بین این بندر و عراق تنها اروندرود قرار دارد. بنابراین از قدیم‌الایام بین این بندر و عراق عثمانی ارتباط تجاری برقرار بود. از نظر تجارت محلی، خرمشهر تقریبا با تمام خوزستان داد و ستد دارد. در سمت شمال این بندر، اهواز، شوشتر، دزفول و بهبهان قرار دارند. در دوره قاجاریه می‌شد با نوعی کشتی از خرمشهر تا شوشتر کالا حمل کرد؛ اهواز میان شوشتر و دزفول و محمره قرار داشت و خود منطقه وسیعی را شامل می‌شد که بعد از رشد خرمشهر به سرعت بر جمعیتش افزوده شد و توسعه شهری یافت. تمام مناطق خوزستان به واسطه رودهای مهمی که در منطقه جریان دارند، از استعداد کشاورزی خوبی برخوردارند. از سوی دیگر شوشتر در شمال به کوه‌های بختیاری می‌رسد که محل زندگی عشایر است. بنابراین در خوزستان هم کالاهایی مانند گندم، جو، خرما، پنبه و صیفی جات به دست می‌آمد و هم از مناطق بختیاری کالاهایی مانند فرش، جاجیم، گلیم، حیوانات بارکش همچون اسب، قاطر و الاغ می‌آمد. تا پیش از باز شدن راه آبی کارون، بیشتر ارتباط تجاری این بندر با بصره بود. یک راه خشکی هم از سمت کرمانشاه به بغداد وجود داشت که گاهی کالاهای خوزستان را نیز در آن ترانزیت می‌کردند، اما بعد از گشایش راه کارون، ارتباط تجاری با مراکز مهم تجاری مانند هند و اروپا به‌طور مستقیم برقرار شد. عمده کالاهایی که از سراسر خوزستان جمع می‌شد و به بندر خرمشهر برای صادرات حمل می‌شد، محصولات کشاورزی و دامی بود.

منتها مساله بسیار مهمی که در منطقه وجود داشت این بود که قبایل بختیاری و قبایل اعرابی که در خوزستان به‌طور پراکنده سکونت داشتند، همه، تکاپوی نظامی داشتند و خریدار اسلحه بودند، بنابراین وقتی راه کارون باز شد تجارت اسلحه بسیار رونق پیدا کرد. به صورتی که در آغاز قرن بیستم یکی از مشکلات دولت مرکزی مسلح بودن قبایل خوزستان بود. عمده کالاهای وارداتی، پارچه و قند و اسلحه بود که تنها برای بندر خرمشهر مصرف نداشت بلکه به صورت گسترده در خوزستان خریدار داشت.

چنان‌که گفته شد بندر خرمشهر به‌دلیل رشد تجارت به‌وجود آمد. این بندر به لحاظ جغرافیایی موقعیت بسیار مناسبی داشت.

- تاثیر رفت و آمد کشتی‌های بخار بر رشد تجاری بندر خرمشهر، دکتر مریم شیپری، به نقل از کتاب: خیراندیش، عبدالرسول، تبریزنیا، مجتبی، (۱۳۹۲)، پژوهشنامه خلیج‌فارس (‌دفتر ششم)، تهران، نشر خانه کتاب،

چاپ اول.