محاکمه و قتل تیمورتاش

گروه تاریخ و اقتصاد : چهارم تیرماه ۱۳۱۲، عبدالحسین تیمورتاش (معززالملک) به جرم اخذ ۹ هزار لیره و ۲۰۰ هزار ریال رشوه، به ۵ سال زندان و بازگرداندن رشوه به خزانه دولتی محکوم شد. تیمورتاش از رجال سرشناس دوره پهلوی اول بود. در مردادماه سال ۱۳۰۵ تیمورتاش به‌عنوان نماینده فوق‌العاده ایران برای انعقاد قرارداد تجاری و رفع اختلافات موجود با دولت شوروی راهی مسکو شد، ولی از این سفر سیاسی موفقیتی کسب نشد. در سال ۱۳۰۸ در پی بروز اختلافات بین شرکت نفت انگلیس و ایران، سر جان کدمن، مدیرکل شرکت، پیشنهاد تمدید قرارداد دارسی را مطرح کرد. رضاشاه که از ابتدای سلطنت خود درصدد افزایش سهم ایران از نفت بود تیمورتاش را به همراه ولیعهد که برای ادامه تحصیل عازم سوئیس بود به انگلستان فرستاد. در این سفر که در سال ۱۳۱۰ انجام شد تیمورتاش به گفت وگو با سر جان سایمون، وزیر امور خارجه انگلیس و سایر مقامات دولتی پرداخت که از این مذاکرات نیز نتیجه مثبتی عاید نشد. وی در راه بازگشت از سفر از طریق روسیه، در مسکو با چند تن از مقامات رسمی مسکو از جمله وُرُشیلف، وزیر جنگ شوروی دیدار و مذاکره محرمانه کرد. وی در آذرماه سال ۱۳۱۱ متهم به جاسوسی شد و به زندان افتاد.

ناصر نجمی در کتاب «بازیگران سیاسی عصر رضاشاهی و محمدرضاشاهی» می‌نویسد:

«ناکامی تیمورتاش در مساله نفت، ملاقات محرمانه با سران شوروی، مطالب روزنامه‌های انگلیسی راجع به جانشینی تیمورتاش، غرور و تکبر نامبرده و سوابق ناشی از ولخرجی‌های وی از بودجه دربار، اخذ وام‌های کلان از بانک‌ها و اشخاص مختلف و...، رضاشاه را نسبت به تیمورتاش بدگمان ساخت. تیمورتاش که پس از بازگشت از سفر متوجه کدورت رضاشاه شده بود درخواست مرخصی کرد و پس از ۴۰ روز مرخصی رضاشاه وی را احضار کرد و خواستار ادامه کار او در دربار شد. در همان سال موضوع اختلاس تیمورتاش با همکاری رئیس آلمانی بانک ملی (در جریان تبدیل ارز) و حسینقلی نواب، رئیس هیات نظارت مطرح شد. همچنین در همان اوان وکیل‌الملک دیبا، رئیس حسابداری دربار و یار نزدیک تیمورتاش پس از محاکمه در دادگستری از کار برکنار شد.

درباره چگونگی قتل تیمورتاش، جلال عبده دادستان دیوان کیفر در جریان محاکمه سرپاس مختاری، آخرین رئیس شهربانی پهلوی اول روایتی دارد و بر اساس پرونده‌های موجود می‌نویسد: «پزشک احمدی، تیمورتاش را بر حسب دستور رئیس کل شهربانی وقت و رئیس زندان، با تزریق استرکنین مسموم می‌کند، ولی چون مختصر حیاتی داشته، به شهادت دکتر محمد خروش و اظهارات معین طبیب(دستیار پزشک) ابوالقاسم حائری، برای اینکه کار وی زودتر تمام شود، بالش و پتو را بر دهان وی گذارده و خفه‌اش می‌کنند.»

قتل تیمورتاش روز نهم مهرماه ۱۳۱۲، یعنی فردای سفر کاراخان، معاون وزارت امور خارجه شوروی به تهران اتفاق افتاد. مخبر‌السلطنه هدایت، نخست‌وزیر وقت ایران، ارتباط سفر کاراخان را با زندانی شدن تیمورتاش در «خاطرات و خطرات» خود تایید کرده است. مهدی بامداد شرح مفصل‌تری در این مورد داده و می‌نویسد: «در هشتم مهرماه ۱۳۱۲ کاراخان، قائم‌مقام کمیسر امور خارجه شوروی به ایران آمد و دولت تشریفات مفصلی برای پذیرایی از وی به‌عمل آورد و چند جلسه مذاکره بین او و نخست‌وزیر و وزیر امورخارجه راجع‌به امور تجاری-اقتصادی و امور سرحدی صورت گرفت. ظاهر قضیه برای حسن تفاهم و ارتباط حسنه بین دو همسایه و امور مذکوره در بالا بود، لکن باطن امر و علت آمدن کاراخان به ایران فقط برای آزادی و رهایی تیمورتاش از بند بود و حتی این موضوع یعنی بخشایش و عفو تیمورتاش را هنگام ملاقات با شاه عنوان کرد، ولی شاه چون قبلا موضوع مورد بحث را کاملا درک کرده بود، موقعی که کاراخان موضوع تیمورتاش را پیش کشید و از شاه عفو و بخشایش او را تقاضا کرد، جواب داد از قرار معلوم حال مزاجی او خوب نیست ولی فکری در این باب می‌کنم.... بعد خود کاراخان برای تماشای زندان قصر رفت و نظرش از رفتن به قصر این بود که تیمورتاش را ملاقات کند، اما وقتی که از او جویا شد و جای او را پرسید، زندانبان‌ها به وی گفتند: «چند روز است که درگذشته است.»