رباط شرف، آبگینه معماری

رباط شرف، نام کاروانسرایی در ۴۵ کیلومتری شهر‌سرخس استان خراسان رضوی است. این کاروانسرا به سبک معماری شیوه رازی ساخته شده و نام معمار آن استاد محمد طرائقی سرخسی ذکر شده است. در کهن‌ترین متون جغرافیای اسلامی از این رباط به‌عنوان آبگینه یاد شده است. آندره گدار در کتاب آثار ایران در مورد نام رباط شرف و بانی آن نوشته: «من فقط یک نفر را می‌شناسم که در عصر سلجوقی توانسته چنین بنای عظیمی بسازد و او شرف‌الدین ابوطاهر ابن سعد الدین علی القمی است.» شرف‌الدین القمی در سال ۴۸۱ ه.ق از قم به خراسان رفت و مدت ۴۰ سال حاکم مرو بود. وی سپس در سال ۵۱۵ ه.ق وزیر سلطان سنجر شد. از این رو می‌توان گفت: دوره وزارت او با زمان ساخت رباط شرف مطابقت دارد. سیدمحسن حسینی نیز در کتاب رباط شرف با استناد به مدارک و متون تاریخی، بانی رباط شرف را شرف‌الدین ابوطاهربن سعدالدین علی القمی دانسته است.

با توجه به کتیبه موجود، بنای رباط شرف به سال ۵۴۹ هجری قمری برمی‌گردد و در زمان سلطان سنجر سلجوقی با مصالح آجر و گچ ساخته شده. بی‌شک این بنا یکی از شاهکارهای هنر ایرانی به شمار می‌رود. شکل این رباط از دور به دژی بزرگ شبیه است و از داخل مانند یک کاخ جلوه می‌کند. این بنا دو صحن دارد و هر صحن دارای چهار ایوان به شکل چلیپا (صلیب) و شبستان است. در این رباط چند مسجد و محراب دیده می‌شود که همه با کتیبه‌های گلی و گچی تزئین شده‌اند. کتیبه‌ها عمدتا باقی‌مانده از دوران سلجوقی است. این کاروانسرا یکی از مهم‌ترین منزلگاه‌های جاده ابریشم سده‌های ۵ و ۶ ه.ق محسوب می‌شده؛ زیرا در کنار یکی از مسیرهای اصلی جاده ابریشم قرار داشته است. در سردر ورودی بنا نوشته‌اند: رباط شرف از کاروانسراهای شاهی یا کاخ رباط‌های جاده ابریشم است و در متون تاریخی، منزل رباط شرف را آبگیره و آبگینه نامیده‌اند.

مشخصه رباط شرف در کاربرد آجر و گچبری تزئینات معماری و کتیبه‌ها است و صاحب‌نظران این بنا را شایسته موزه آجرکاری ایران دانسته‌اند. بیشتر رباط‌ها و کاروانسراهای بزرگ راه‌های قدیم ایران را سلاطین و تجار بزرگ ساخته‌اند. تفاوت عمده رباط‌ها و کاروانسراها نیز در نوع مصالح مصرفی و تزئینات داخلی آنها است؛ چنانکه به آنها کاروانسراهای شاهی یا کاخ رباط می‌گفته‌اند؛ زیرا برخی برای سکونت شاهان، امرا، وزرا و درباریان هنگام سفر ساخته شده و در ساخت آنها از سنگ‌ها و آجرهای مقاوم استفاده کرده‌اند و هنرمندان آن روزگاران به کار تزئین بنا پرداخته‌اند. همچنین مکان ساخت کاخ رباط‌ها موقعیت استراتژیک داشته است. رباط شرف بنایی است با ۱۰۹ متر طول، ۶۳ متر عرض و ۴۶۴۴ مترمربع زیربنا، این کاروانسرا یک ورودی با سردری زیبا؛ متشکل از دو طاق مرکب دو طرف آن دارد.رباط شرف یکی از بناهای سبک رازی است. آجرهای اسکلت بنا در نمای اصلی به‌صورت ۷ جفت کار شده و در فاصله هر دو جفت آجر نگاره گچی است. آجرچینی‌های تزئینی را نیز بیشتر در ناحیه هشت‌وجهی زیر گنبدها و پوشش‌ها به کار برده‌اند. همچنین فرم‌هایی که از قرار گرفتن آجر به شکل‌های مختلف ایجاد شده در گنبدها حجم و زیبایی خاصی به بنا بخشیده است. تزئین آجری به شکل طرح‌های هندسی و به کار بردن آجر تراشیده شده فقط در بالای قوس سردر ورودی اصلی و سردر ایوان انتهای حیاط دوم دیده می‌شود. همچنین از سردر ورودی ایوان به حیاط اول، سردر ایوان انتهایی در حیاط دوم و نیز کتیبه کوچکی در ایوان خاوری حیاط دوم که فقط چند حرف آن باقی مانده است، می‌توان آثار کتیبه‌های آجری رباط شرف را مشاهده کرد. افزون بر این، روی سردرها دو نوع خط آجری قابل دیدن است؛ یکی خط درشت با استفاده از آجرهای بزرگ که سردرها را در بر گرفته و در دو طرف سردرها نیز امتداد یافته و دیگر خط باریکی که به‌صورت افقی روی طرح‌های هندسی ایوان انتهایی است.