زندگی اجتماعی و ابنیه تاریخی از دریچه دوربین
عکس‌های خراسان در دوره قاجار
مهدی حسامی*: تهیه عکس از زندگی اجتماعی، ابنیه تاریخی و وقایع تاریخی خراسان و به‌خصوص شهر مشهد در دوره قاجار بنا به دستور و حکم خود ناصرالدین شاه شروع شد و بعدها در مسافرت‌های خود ناصر الدین شاه به خراسان در فاصله سال‌های ۱۲۸۳تا ۱۳۰۰ه. ق. ادامه پیدا کرد و نهایتا با اعزام عکاس برجسته این دوره یعنی عبدالله قاجار به نواحی خراسان به اوج خود رسید. این عکاسان بنا به پشتوانه حکم رسمی خود از طرف ناصرالدین شاه و بنا به نبوغ ذاتی و فکری عکس‌های بسیار ارزشمندی از ابعاد مختلف زندگی اجتماعی مردم، موقعیت جغرافیایی نواحی مختلف خراسان، آداب ورسوم، بهداشت ونوع معیشت مردم، موقعیت سیاسی افراد و مسائل مذهبی و.
مهدی حسامی*: تهیه عکس از زندگی اجتماعی، ابنیه تاریخی و وقایع تاریخی خراسان و به‌خصوص شهر مشهد در دوره قاجار بنا به دستور و حکم خود ناصرالدین شاه شروع شد و بعدها در مسافرت‌های خود ناصر الدین شاه به خراسان در فاصله سال‌های 1283تا 1300ه.ق. ادامه پیدا کرد و نهایتا با اعزام عکاس برجسته این دوره یعنی عبدالله قاجار به نواحی خراسان به اوج خود رسید. این عکاسان بنا به پشتوانه حکم رسمی خود از طرف ناصرالدین شاه و بنا به نبوغ ذاتی و فکری عکس‌های بسیار ارزشمندی از ابعاد مختلف زندگی اجتماعی مردم، موقعیت جغرافیایی نواحی مختلف خراسان، آداب ورسوم، بهداشت ونوع معیشت مردم، موقعیت سیاسی افراد و مسائل مذهبی و... بر جای گذاشته‌اند که جزو نفیس‌ترین اسناد تصویری خراسان و شهر مشهد به شمار می‌رود.
جایگاه عکاسی در خراسان در دوره قاجار
هنر و صنعت عکاسی در خراسان بر اساس اسناد و مدارک باقی مانده و در مقایسه با شهرها و نواحی مختلف ایران از رشد متناسبی برخوردار بوده اگرچه هنر و صنعت عکاسی تا سال‌ها در خراسان و شهر مشهد به‌صورت رسمی فعالیت خود را آغاز نکرده بود ولی اسناد تصویری بر جای مانده از عکاسان مختلف در این دوره نشان دهنده این است که با وجود هزینه بسیار بالایی که عکاسی برخوردار بوده تعدادی از عکاسان ایرانی و غیرایرانی به تهیه عکس از اوضاع واحوال مردم خراسان و شهر مشهد در آن دوره پرداخته‌اند. به‌طور مثال و بر اساس یادداشت‌های تاریخچه عکاسی ایرج افشار، آنجا که از مالیات عکاسی در خراسان یاد می‌کند، به این نکته پی می‌بریم که عکاسی در خراسان سال‌ها پیش از آن رواج داشته است.«مالیات عکاسی در خراسان در سال 1329قمری در سال بیست تومان بوده است و کتابفروشی پنج تومان. مطبعه سنگی ده تومان و مطبعه سربی شصت تومان» (شمسی، 1372، 61-60).
عکاسی خبری در خراسان
ناصرالدین شاه در نخستین رویارویی با عکاسی، به زیرکی دریافته بود که این فن جدید می‌تواند همچون رسانه‌ای خبری -گزارشی، به او در امر اداره و آگهی از اوضاع عمومی کشور یاری رساند. این مطلب را می‌توان از ماموریتی که در سال 1266 ه.ق 1849م.برای عکسبرداری از سنگ نگاره‌ها و بناهای تخت جمشید به ژول ریشار داده بود، دریافت.
فرستادن عکاس به نقاط مختلف ایران و از جمله خراسان در دوره قاجارادامه پیدا کرده و عکاسان مختلفی با هدف تهیه خبر و گزارش تصویری راهی خراسان و شهر مشهد شدند. تعدادی از این عکاسان بنا به موقعیت‌های به وجود آمده به تهیه عکس و ثبت خاطرات و سفرنامه در طول دوران ماموریت خود پرداخته‌اند. در اینجا به شرح حال تعدادی از این عکاسان که عکس‌های آنها در کاخ موزه گلستان موجود است.
1. جیانوزی
اولین عکاســی که بنا به شرایط پیش آمده از شهر مشـهد و اماکــن تاریخـی و مذهبـی آن عکـس انداخته است آنتونیو جیانوزی[1] افسر ایتالیایی است.
در حال حاضر قدیمی‌ترین عکس‌های مربوط به مشهد،در موزه کاخ گلستان نگهداری می‌شود که در سال ۱۲۷۰یا ۱۲۷۵توسط جیانوزی، افسر ایتالیایی که در خدمت دولت ایران بوده عکسبرداری و به شاه تقدیم شده است. شامل عکس‌هایی از ضریح،رواق مطهر،گنبد و مقداری عکس دیگر از جمله مقبره خواجه ربیع، مسجد شاه و مقبره‌های قدیمی است. (ترابی، ۱۳۸۳، ۳۵).
از عکس‌های برجسته این عکاس می‌توان به عکس دورنمای حرم مطهر امام رضا(ع)،نهر خیابان و بست پایین خیابان اشاره کرد که از بالای دروازه پایین خیابان گرفته شده و از درجه نفاست و ارزش بسیار بالایی برخوردار می‌باشد و این عکس به تنهایی بیانگر تمام ابعاد زندگی مردم شهر مشهد در دوران قدیم است؛ چرا که با وجود تغییرات صورت گرفته شده در جوامع بشری و حتی در شهرهای ایران به‌خصوص تهران هیچ تغییر و دگرگونی در بافت قدیم شهر مشهد رخ نداده و تصویری بسیار نمایان از هویت اصلی شهر مشهد که به‌صورت یک خیابان از غرب به شرق که از دوره صفویه به یادگار مانده است، نشان می‌دهد و در واقع از تحرک و جنب‌وجوش شهرهای نوین صنعتی و سیاسی درآن خبری نیست.
۲. آقا رضا عکاسباشی
عکاس مخصوص ناصرالدین شاه در مسافرت اول ناصرالدین شاه به خراسان 1284-1283ه.ق جزو ملتزمان وهمراهان اردوی همایونی بوده و عکس‌های ارزشمندی از شهرهای سرحدی خراسان و همچنین شهر مشهد برداشته است. مجموعه عکس‌های گرفته شده در سفر اول ناصرالدین شاه به خراسان یکصد وچهل و سه قطعه‌است که تقدیم ناصرالدین شاه شده است.آقا رضا عکاسباشی در طول سفر از جایگاه واحترام ویژه‌ای برخوردار بوده وخود شخص شاه (ناصرالدین شاه) نگاه ویژه‌ای به عکاس داشته است و در طول سفر هدایای ویژه‌ای از شخص شاه دریافت کرده است.آقا رضا از منازل بین راه، شهرهای بین راه، رجال (بعد از اعطای القاب و بخشیدن خلعت)، حرم مطهر، حکام و کسبه و تجار و اماکن شهر مشهد و شهرهای بین راه عکس‌های بسیار گرانبهایی را به یادگار گذاشته است.
شیوه عکاسی در این دوره به صورت شیوه کلودیون[۲] مرطوب بوده است و کیفیت عکس‌های آقا رضا نسبت به عکاسان دیگر در این محدوده زمانی بسیار مناسب است.
۳. منوچهر خان عکاس
منوچهر خان عکاسباشی درطول سفر دوم ناصرالدین شاه به خراسان در سال ۱۳۰۰ه.ق همراه اردوی همایونی بوده است ودر طول سفر از رجال وشهرها و اماکن تاریخی به تعداد ۲۵۵ قطعه عکس گرفته است. منوچهر خان عکاسباشی در طول سفر بر خلاف آقارضا عکاسباشی در سفر اول از جایگاه و احترام زیادی برخوردار نبوده وخود شاه (ناصرالدین شاه) اهمیت چندانی برای عکاس قائل نبوده است. منوچهرخان برخلاف آقا رضا خیلی در قید و بند مشخص کردن تاریخ عکاسی و مکان‌ها نیست و درآلبوم، یادداشتی از او به چشم نمی‌خورد. اکثر تصاویر زیرنویس دیگری به خط ناصرالدین شاه دارد که در سال ۱۳۰۸ موقعیت افراد را ذکر کرده است (ترابی، ۱۳۸۳، ۳۵). عکس‌های این سه آلبوم از کادر بندی بهتری نسبت به آلبوم‌های سفر اول برخوردار هستند.
4. میرزا حسینعلی عکاسباشی
میرزاحسینعلی از شاگردان دارالفنون بود. وی در این مدرسه عکاسی را یاد گرفته و برای تکمیل آن به اروپا فرستاده شد. او پس از بازگشت از سفر اروپا، عکاس مخصوص ناصرالدین شاه شد و چند زمانی نیز مدیریت عکاسخانه همایونی با او بوده است.
در سفر دوم ناصرالدین شاه به خراسان از شعبان تا ذی قعده ۱۳۰۰ه.ق. که میرزا حسینعلی در رکاب شاه بوده، در راه مشهد ۷۶ قطعه (اکنون ۷۰ قطعه باز مانده)، در توقف در مشهد ۹۵ قطعه (اکنون ۵۶قطعه) و در بازگشت به تهران، ۸۱ قطعه (اکنون ۶۷ قطعه بازمانده) عکس گرفته که همه آنها اینک در سه جعبه در آلبومخانه نگاهداری می‌شود و نام عکاس به شکل : «خانه‌زاد میرزا حسینعلی عکاس مخصوص حضور همایون» در کنار برخی از آنها دیده می‌شود.
ولی جای شگفتی است که شاه با آنکه همه همراهان خود را در سفرنامه‌اش نام برده، هرگز از میرزاحسینعلی به‌عنوان عکاس رکاب یاد نکرده است (ذکاء، 1376، 83).
۵. عبدالله قاجار
دومین عکاس مشهور و پرکار ایرانی (بعد از آقا رضا اقبال السطنه) که نمونه عکس‌های برداشته‌شده توسط او به‌فراوانی در آلبوم‌های گلستان و در دست خانوارها و اشخاص دیده می‌شود، عبدالله میرزا جهانگیر فرزند جهانگیر میرزای قاجار است (ذکاء، ۱۳۷۶، ۹۸).
گویا نخستین عکسبرداری عبدالله میرزا به‌عنوان عکاس دربار، پس از بازگشت از اروپا، در سال 1300ه. ق. انجام گرفته است. وی در این سال، نخستین‌بار ماموریتی برای عکسبرداری از نواحی خراسان داشته و حاصل آن ماموریت، عکس‌هایی است که در آلبوم شماره 240 گرد آمده و مرتب شده است. یکی از این عکس‌ها «دورنمای پل ارغون کلات» است که تاریخ 1300ه.ق. دارد (ذکاء، 1376، 102).
عبدالله قاجار بعدها بنا به دستور و حکم رسمی ناصرالدین شاه، در سال ۱۳۰۸ه.ق، راهی خراسان شده و عکس‌های ارزشمندی از اوضاع واحوال خراسان به یادگار گذاشته است. وی در سال ۱۳۰۹ه.ق در ادامه همان ماموریت از کارمندان کمپانی رژی، شهر مشهد، مناظر توس و بجنورد ومیل رادکان وکاخ خورشید (در کلات نادری) و عشق‌آباد عکسبرداری کرده است (آلبوم شماره۲۹۲) (ذکاء، ۱۳۷۶، ۱۰۴).
مجموعه عکس‌های عبدالله قاجار با موضوعات متنوع و مختلف در دو آلبوم 240 به ابعاد 31×38 سانتی متر و آلبوم 291 شامل 178قطعه عکس گردآوری شده که در کاخ موزه گلستان نگهداری می‌شوند.
عبدالله قاجار که در ایران به‌عنوان عکاس حرفه‌ای شناخته می‌شود، بنا به حکم رسمی ناصرالدین شاه و علاقه و پشتکار خود، توانسته مجموعه‌ای بسیار نفیس و گرانبها از عکس‌های مرتبط با اوضاع و احوال خراسان و شهر مشهد بر جای بگذارد که درحال‌حاضر نفیس‌ترین مجموعه اسناد تصویری خراسان مربوط به دوره قاجار است. او برخلاف عکاسان قبلی و بنا بر نبوغ و استعداد ذاتی عکاسی توضیحات بسیار کاملی از موقعیت و جغرافیای تاریخی نقاط مختلف خراسان، اماکن تاریخی، آداب و رسوم اجتماعی، اعتقادات محلی، طبقات مختلف اجتماعی، امراض و انواع بیماری‌ها بر جای گذاشته است. به عنوان مثال، در یکی از این تصاویر به‌نوعی بیماری پوستی که در آن زمان شایع بوده، اشاره کرده است.
6. امیر خان جلیل‌الدوله
امیرخان جلیل‌الدوله قاجار، فرزند سلطان محمد میرزا سیف الدوله مشهور به (آقای داماد) برادر سلطان عبدالمجید میرزا عین‌الدوله پسر سلطان احمد میرزا عضدالدوله فرزند فتحعلی شاه است. این شاهزاده عکاس بنا به نوشته خودش از دوازده‌سالگی وارد سلک نظام شده و سی سال تمام مشغول خدمتگزاری و مرجع خدمات دولتی بوده و آخرین خدمتش در زمان ناصرالدین‌شاه به سال ۱۳۱۳ه.ق ماموریت با فوج حشمت در خراسان بوده است. امیر خان در سال ۱۳۱۴ه.ق. که در خراسان بوده، از آن حدود مقداری عکس گرفته و تقدیم کرده است که در آلبوم شماره ۴۳۸ آلبومخانه گلستان محفوظ است.
شهریار عدل معتقد است که امیر خان در ثبت لحظه‌های زودگذر از زندگی، در عکاسی‌اش مهارت به خرج داده و بعد از عبدالله میرزا، در این شیوه مبتکر بوده است. عکس‌های وی بر خلاف اکثر عکس‌های دوره مظفری که از لحاظ کیفیت پایین بوده‌اند، از کیفیتی خوبی برخوردار هستند (ذکاء، 1376، 128).
۷. کلنل ویکتور سیمونف
این عکاس که از افسران گارد امپراتوری روسیه در فاصله سال‌های 1316-1315ه.ق. بوده در خراسان عکسبرداری می‌کرده است. از مجموع 40 عکسی که از وی در دست است، حدود 20عکس به مشهد و اطراف آن مربوط می‌شود. این عکس‌ها در آلبوم خانه کاخ گلستان نگهداری می‌شوند. در این عکس‌ها زیر نویسی‌های مختصر با حروف چاپی طلایی به زبان فرانسه و در قسمت پایین مشاهده می‌شود. یک لایه خاکستری روی تمام تصاویر وجود دارد. عکس‌ها قطعی حدود 18×13سانتی متر دارند. در این تصاویر، حضور اشخاص عادی قابل مشاهده است. تصاویر وضوح چندانی ندارند. از حرم مطهر تنها یک عکس از فاصله دور برداشته شده است که احتمالا به‌دلیل غیر مسلمان بودن عکاس، ورود به محل حرم برای وی امکان‌پذیر نبوده است. از بیرون وداخل خواجه ربیع عکس‌هایی از این عکاس موجود است. نگاه سیمونف ازپشت دوربینش به سوژه‌ها نگاه یک سیاح خارجی است واین نگاه چندان دقیق و پر حوصله نیست. ابزار مورد استفاده او نیز از کیفیت بالایی برخوردار نیست (ترابی، 1383، 47).
منابع:
ترابی، نسرین (1383). عکاسخانه ایام. تهران:کلهر.
ذکاء، یحیی (۱۳۷۶). تاریخ عکاسی و عکاسان پیشگام در ایران. تهران : علمی و فرهنگی.
شمسی، مهری (1372). «گزارشی از وضعیت مالیات خراسان در 1329ه. ق». مجله گنجینه اسناد، دوره 3، شماره 2 و 3.
نشریه الکترونیکی شمسه
* کارشناس تاریخ و عکاس
[۱] Antonio Giannuzzi.
[2] collodion.
جایگاه عکاسی در خراسان در دوره قاجار
هنر و صنعت عکاسی در خراسان بر اساس اسناد و مدارک باقی مانده و در مقایسه با شهرها و نواحی مختلف ایران از رشد متناسبی برخوردار بوده اگرچه هنر و صنعت عکاسی تا سال‌ها در خراسان و شهر مشهد به‌صورت رسمی فعالیت خود را آغاز نکرده بود ولی اسناد تصویری بر جای مانده از عکاسان مختلف در این دوره نشان دهنده این است که با وجود هزینه بسیار بالایی که عکاسی برخوردار بوده تعدادی از عکاسان ایرانی و غیرایرانی به تهیه عکس از اوضاع واحوال مردم خراسان و شهر مشهد در آن دوره پرداخته‌اند. به‌طور مثال و بر اساس یادداشت‌های تاریخچه عکاسی ایرج افشار، آنجا که از مالیات عکاسی در خراسان یاد می‌کند، به این نکته پی می‌بریم که عکاسی در خراسان سال‌ها پیش از آن رواج داشته است.«مالیات عکاسی در خراسان در سال 1329قمری در سال بیست تومان بوده است و کتابفروشی پنج تومان. مطبعه سنگی ده تومان و مطبعه سربی شصت تومان» (شمسی، 1372، 61-60).
عکاسی خبری در خراسان
ناصرالدین شاه در نخستین رویارویی با عکاسی، به زیرکی دریافته بود که این فن جدید می‌تواند همچون رسانه‌ای خبری -گزارشی، به او در امر اداره و آگهی از اوضاع عمومی کشور یاری رساند. این مطلب را می‌توان از ماموریتی که در سال 1266 ه.ق 1849م.برای عکسبرداری از سنگ نگاره‌ها و بناهای تخت جمشید به ژول ریشار داده بود، دریافت.
فرستادن عکاس به نقاط مختلف ایران و از جمله خراسان در دوره قاجارادامه پیدا کرده و عکاسان مختلفی با هدف تهیه خبر و گزارش تصویری راهی خراسان و شهر مشهد شدند. تعدادی از این عکاسان بنا به موقعیت‌های به وجود آمده به تهیه عکس و ثبت خاطرات و سفرنامه در طول دوران ماموریت خود پرداخته‌اند. در اینجا به شرح حال تعدادی از این عکاسان که عکس‌های آنها در کاخ موزه گلستان موجود است.
1. جیانوزی
اولین عکاســی که بنا به شرایط پیش آمده از شهر مشـهد و اماکــن تاریخـی و مذهبـی آن عکـس انداخته است آنتونیو جیانوزی[1] افسر ایتالیایی است.
در حال حاضر قدیمی‌ترین عکس‌های مربوط به مشهد،در موزه کاخ گلستان نگهداری می‌شود که در سال ۱۲۷۰یا ۱۲۷۵توسط جیانوزی، افسر ایتالیایی که در خدمت دولت ایران بوده عکسبرداری و به شاه تقدیم شده است. شامل عکس‌هایی از ضریح،رواق مطهر،گنبد و مقداری عکس دیگر از جمله مقبره خواجه ربیع، مسجد شاه و مقبره‌های قدیمی است. (ترابی، ۱۳۸۳، ۳۵).
از عکس‌های برجسته این عکاس می‌توان به عکس دورنمای حرم مطهر امام رضا(ع)،نهر خیابان و بست پایین خیابان اشاره کرد که از بالای دروازه پایین خیابان گرفته شده و از درجه نفاست و ارزش بسیار بالایی برخوردار می‌باشد و این عکس به تنهایی بیانگر تمام ابعاد زندگی مردم شهر مشهد در دوران قدیم است؛ چرا که با وجود تغییرات صورت گرفته شده در جوامع بشری و حتی در شهرهای ایران به‌خصوص تهران هیچ تغییر و دگرگونی در بافت قدیم شهر مشهد رخ نداده و تصویری بسیار نمایان از هویت اصلی شهر مشهد که به‌صورت یک خیابان از غرب به شرق که از دوره صفویه به یادگار مانده است، نشان می‌دهد و در واقع از تحرک و جنب‌وجوش شهرهای نوین صنعتی و سیاسی درآن خبری نیست.
۲. آقا رضا عکاسباشی
عکاس مخصوص ناصرالدین شاه در مسافرت اول ناصرالدین شاه به خراسان 1284-1283ه.ق جزو ملتزمان وهمراهان اردوی همایونی بوده و عکس‌های ارزشمندی از شهرهای سرحدی خراسان و همچنین شهر مشهد برداشته است. مجموعه عکس‌های گرفته شده در سفر اول ناصرالدین شاه به خراسان یکصد وچهل و سه قطعه‌است که تقدیم ناصرالدین شاه شده است.آقا رضا عکاسباشی در طول سفر از جایگاه واحترام ویژه‌ای برخوردار بوده وخود شخص شاه (ناصرالدین شاه) نگاه ویژه‌ای به عکاس داشته است و در طول سفر هدایای ویژه‌ای از شخص شاه دریافت کرده است.آقا رضا از منازل بین راه، شهرهای بین راه، رجال (بعد از اعطای القاب و بخشیدن خلعت)، حرم مطهر، حکام و کسبه و تجار و اماکن شهر مشهد و شهرهای بین راه عکس‌های بسیار گرانبهایی را به یادگار گذاشته است.
شیوه عکاسی در این دوره به صورت شیوه کلودیون[۲] مرطوب بوده است و کیفیت عکس‌های آقا رضا نسبت به عکاسان دیگر در این محدوده زمانی بسیار مناسب است.
۳. منوچهر خان عکاس
منوچهر خان عکاسباشی درطول سفر دوم ناصرالدین شاه به خراسان در سال ۱۳۰۰ه.ق همراه اردوی همایونی بوده است ودر طول سفر از رجال وشهرها و اماکن تاریخی به تعداد ۲۵۵ قطعه عکس گرفته است. منوچهر خان عکاسباشی در طول سفر بر خلاف آقارضا عکاسباشی در سفر اول از جایگاه و احترام زیادی برخوردار نبوده وخود شاه (ناصرالدین شاه) اهمیت چندانی برای عکاس قائل نبوده است. منوچهرخان برخلاف آقا رضا خیلی در قید و بند مشخص کردن تاریخ عکاسی و مکان‌ها نیست و درآلبوم، یادداشتی از او به چشم نمی‌خورد. اکثر تصاویر زیرنویس دیگری به خط ناصرالدین شاه دارد که در سال ۱۳۰۸ موقعیت افراد را ذکر کرده است (ترابی، ۱۳۸۳، ۳۵). عکس‌های این سه آلبوم از کادر بندی بهتری نسبت به آلبوم‌های سفر اول برخوردار هستند.
4. میرزا حسینعلی عکاسباشی
میرزاحسینعلی از شاگردان دارالفنون بود. وی در این مدرسه عکاسی را یاد گرفته و برای تکمیل آن به اروپا فرستاده شد. او پس از بازگشت از سفر اروپا، عکاس مخصوص ناصرالدین شاه شد و چند زمانی نیز مدیریت عکاسخانه همایونی با او بوده است.
در سفر دوم ناصرالدین شاه به خراسان از شعبان تا ذی قعده ۱۳۰۰ه.ق. که میرزا حسینعلی در رکاب شاه بوده، در راه مشهد ۷۶ قطعه (اکنون ۷۰ قطعه باز مانده)، در توقف در مشهد ۹۵ قطعه (اکنون ۵۶قطعه) و در بازگشت به تهران، ۸۱ قطعه (اکنون ۶۷ قطعه بازمانده) عکس گرفته که همه آنها اینک در سه جعبه در آلبومخانه نگاهداری می‌شود و نام عکاس به شکل : «خانه‌زاد میرزا حسینعلی عکاس مخصوص حضور همایون» در کنار برخی از آنها دیده می‌شود.
ولی جای شگفتی است که شاه با آنکه همه همراهان خود را در سفرنامه‌اش نام برده، هرگز از میرزاحسینعلی به‌عنوان عکاس رکاب یاد نکرده است (ذکاء، 1376، 83).
۵. عبدالله قاجار
دومین عکاس مشهور و پرکار ایرانی (بعد از آقا رضا اقبال السطنه) که نمونه عکس‌های برداشته‌شده توسط او به‌فراوانی در آلبوم‌های گلستان و در دست خانوارها و اشخاص دیده می‌شود، عبدالله میرزا جهانگیر فرزند جهانگیر میرزای قاجار است (ذکاء، ۱۳۷۶، ۹۸).
گویا نخستین عکسبرداری عبدالله میرزا به‌عنوان عکاس دربار، پس از بازگشت از اروپا، در سال 1300ه. ق. انجام گرفته است. وی در این سال، نخستین‌بار ماموریتی برای عکسبرداری از نواحی خراسان داشته و حاصل آن ماموریت، عکس‌هایی است که در آلبوم شماره 240 گرد آمده و مرتب شده است. یکی از این عکس‌ها «دورنمای پل ارغون کلات» است که تاریخ 1300ه.ق. دارد (ذکاء، 1376، 102).
عبدالله قاجار بعدها بنا به دستور و حکم رسمی ناصرالدین شاه، در سال ۱۳۰۸ه.ق، راهی خراسان شده و عکس‌های ارزشمندی از اوضاع واحوال خراسان به یادگار گذاشته است. وی در سال ۱۳۰۹ه.ق در ادامه همان ماموریت از کارمندان کمپانی رژی، شهر مشهد، مناظر توس و بجنورد ومیل رادکان وکاخ خورشید (در کلات نادری) و عشق‌آباد عکسبرداری کرده است (آلبوم شماره۲۹۲) (ذکاء، ۱۳۷۶، ۱۰۴).
مجموعه عکس‌های عبدالله قاجار با موضوعات متنوع و مختلف در دو آلبوم 240 به ابعاد 31×38 سانتی متر و آلبوم 291 شامل 178قطعه عکس گردآوری شده که در کاخ موزه گلستان نگهداری می‌شوند.
عبدالله قاجار که در ایران به‌عنوان عکاس حرفه‌ای شناخته می‌شود، بنا به حکم رسمی ناصرالدین شاه و علاقه و پشتکار خود، توانسته مجموعه‌ای بسیار نفیس و گرانبها از عکس‌های مرتبط با اوضاع و احوال خراسان و شهر مشهد بر جای بگذارد که درحال‌حاضر نفیس‌ترین مجموعه اسناد تصویری خراسان مربوط به دوره قاجار است. او برخلاف عکاسان قبلی و بنا بر نبوغ و استعداد ذاتی عکاسی توضیحات بسیار کاملی از موقعیت و جغرافیای تاریخی نقاط مختلف خراسان، اماکن تاریخی، آداب و رسوم اجتماعی، اعتقادات محلی، طبقات مختلف اجتماعی، امراض و انواع بیماری‌ها بر جای گذاشته است. به عنوان مثال، در یکی از این تصاویر به‌نوعی بیماری پوستی که در آن زمان شایع بوده، اشاره کرده است.
6. امیر خان جلیل‌الدوله
امیرخان جلیل‌الدوله قاجار، فرزند سلطان محمد میرزا سیف الدوله مشهور به (آقای داماد) برادر سلطان عبدالمجید میرزا عین‌الدوله پسر سلطان احمد میرزا عضدالدوله فرزند فتحعلی شاه است. این شاهزاده عکاس بنا به نوشته خودش از دوازده‌سالگی وارد سلک نظام شده و سی سال تمام مشغول خدمتگزاری و مرجع خدمات دولتی بوده و آخرین خدمتش در زمان ناصرالدین‌شاه به سال ۱۳۱۳ه.ق ماموریت با فوج حشمت در خراسان بوده است. امیر خان در سال ۱۳۱۴ه.ق. که در خراسان بوده، از آن حدود مقداری عکس گرفته و تقدیم کرده است که در آلبوم شماره ۴۳۸ آلبومخانه گلستان محفوظ است.
شهریار عدل معتقد است که امیر خان در ثبت لحظه‌های زودگذر از زندگی، در عکاسی‌اش مهارت به خرج داده و بعد از عبدالله میرزا، در این شیوه مبتکر بوده است. عکس‌های وی بر خلاف اکثر عکس‌های دوره مظفری که از لحاظ کیفیت پایین بوده‌اند، از کیفیتی خوبی برخوردار هستند (ذکاء، 1376، 128).
۷. کلنل ویکتور سیمونف
این عکاس که از افسران گارد امپراتوری روسیه در فاصله سال‌های 1316-1315ه.ق. بوده در خراسان عکسبرداری می‌کرده است. از مجموع 40 عکسی که از وی در دست است، حدود 20عکس به مشهد و اطراف آن مربوط می‌شود. این عکس‌ها در آلبوم خانه کاخ گلستان نگهداری می‌شوند. در این عکس‌ها زیر نویسی‌های مختصر با حروف چاپی طلایی به زبان فرانسه و در قسمت پایین مشاهده می‌شود. یک لایه خاکستری روی تمام تصاویر وجود دارد. عکس‌ها قطعی حدود 18×13سانتی متر دارند. در این تصاویر، حضور اشخاص عادی قابل مشاهده است. تصاویر وضوح چندانی ندارند. از حرم مطهر تنها یک عکس از فاصله دور برداشته شده است که احتمالا به‌دلیل غیر مسلمان بودن عکاس، ورود به محل حرم برای وی امکان‌پذیر نبوده است. از بیرون وداخل خواجه ربیع عکس‌هایی از این عکاس موجود است. نگاه سیمونف ازپشت دوربینش به سوژه‌ها نگاه یک سیاح خارجی است واین نگاه چندان دقیق و پر حوصله نیست. ابزار مورد استفاده او نیز از کیفیت بالایی برخوردار نیست (ترابی، 1383، 47).
منابع:
ترابی، نسرین (1383). عکاسخانه ایام. تهران:کلهر.
ذکاء، یحیی (۱۳۷۶). تاریخ عکاسی و عکاسان پیشگام در ایران. تهران : علمی و فرهنگی.
شمسی، مهری (1372). «گزارشی از وضعیت مالیات خراسان در 1329ه. ق». مجله گنجینه اسناد، دوره 3، شماره 2 و 3.
نشریه الکترونیکی شمسه
* کارشناس تاریخ و عکاس
[۱] Antonio Giannuzzi.
[2] collodion.
ارسال نظر