مسیر تجاری تهران، کرمانشاه، بغداد

کرمانشاه از یکسو به مرکز اصلی مبادلات بازرگانی با دولت‌های اروپایی و عثمانی و از سوی دیگر به کانون تمرکز اقتصادی در داخل کشور بدل شد. از همان زمان که ارتباط با اروپا، بازارهای بغداد را توسعه داد، مسیر کرمانشاه، یکی از بهترین راه‌های عرضه و صدور کالا به ایران بود. گسترش روابط خارجی و تبدیل شدن مسیر کرمانشاهان به یکی از شاهراه‌های کشور سبب شد تا این جاده درآمدهای برای این ایالت داشته باشد. از جمله این موارد می‌توان به حمل‌ونقل و عوارض راهداری اشاره کرد. کرمانشاه از جمله شهرهایی بود که عوارض راهداری به آن تعلق می‌گرفت در میان عوارض داخلی، بیش از همه عوارض راهداری بود که از کاروان‌ها گرفته می‌شد. این عوارض فقط بر شهرهای کرمانشاه، کاشان، تویسرکان، قزوین، زنجان، کردستان، خوی، اصفهان، کرمان و تبریز تعلق می‌گرفت.

علاوه بر عوارض راهداری عوارض گمرکی نیز اخذ می‌شد؛ به‌صورتی‌که در اسناد تاریخی آمده است، ماموران راهداری عوارض گمرکی شهرهای بوشهر، بندرعباس، مشهد، استرآباد، بروجرد، شیراز (۵/ ۲درصد) و شهرهای یزد، رشت (۵ تا ۱۰درصد) و همچنین از شهرهای شوشتر، کرمانشاه (فقط صادرات) اصفهان، کرمان و تبریز دریافت می‌کردند. افزون بر اینها در کرمانشاه عوارضی به نام «عوارض هوایی» نیز وجود داشت که از صادرات و واردات گرفته می‌شد. به‌طوری‌که رابینو در گزارشی در این‌باره می‎‌نویسد: «در ۱۹۰۵م هنوز فرماندار شهر (کرمانشاه) این عوارض را به میزان هر ۱۲بار یک قران دریافت می‌کرد. ثروت عمده این منطقه، از راه گمرک و عبور کاروان‌ها به دست می‌آمد.همه کالاهایی که از بغداد به ایران حمل می‌شد یا بر عکس از کرمانشاهان عبور می‌کردند.

تجار برای ترخیص کالاهایشان برای صادرات و واردات مجبور بودند حق گمرکی بپردازند. افزون بر این زواری که از مناطق شرقی به شهر مقدس کربلا می‌رفتند، از دروازه‌های زاگرس می‌گذشتند و با عبور از آن و پرداخت عواید و عوارض راه، منطقه را ثروتمند می‌ساختند. بغداد در این عصر دارالتجاره ایران و هندوستان محسوب می‌شد و بازرگانان و متمولان ایرانی که قصد زیارت عتبات عالیات را داشتند در بین راه و همچنین در این مراکز به دادوستد می‌پرداختند. آنان هنگام مسافرت به بغداد کالاهای فراوانی را با خود برای دادوستد حمل می‌کردند و از این طریق سود سرشاری عاید دولت عثمانی می‌شد. ژوانس فوریه در این‌باره می‌نویسد: «کرمانشاه محل فرود همه کالاهایی است که از بغداد می‌رسد و همه زائرانی که به کربلا می‌روند، شمار این زائران هرسال به یک صد هزار نفر می‌رسد. تجارت بین ایران و بغداد رونق دارد.»

کرمانشاه مانند تبریز، شیراز و رشت از جمله مراکز مهم گمرکی ایران به شمار می‌رفت. کالاهای فراوانی از راه این ایالت وارد کشور می‌شد که از جمله آن می‌توان به پارچه‌های نخی انگلیسی یا هندی، قند فرانسوی، سیگار و دخانیات ترکیه و آبجوهای دانمارکی که از طریق بازارهای حوزه کرمانشاهان توزیع می‌شد، اشاره کرد. کالاهایی مانند قلع، مینا‌آلات، محصولات پشمی و پنبه‌ای، مخمل، اطلس، دارو و رنگ از جمله کالاهایی دیگری بودند که از طریق کرمانشاه وارد بازار ایران می‌شد. چنان‌که از اسناد و شواهد تاریخی برمی‌آید، این کالاها معمولا از تولیدات، انگلیس، آلمان، فرانسه و بلژیک بودند. محصولاتی مانند تریاکِ همدان، نهاوند و بروجرد، قالی و صمغ کردستان، کشمش و خشکبارِ ملایر و پشم و مازوج، در صورت نیاز گندم و برنج نیز از طریق کرمانشاه به بغداد صادر می‌شد.

کرمانشاهان از قرن نوزدهم به بعد، در نتیجه تجارت و سیاحت بیشتر مورد توجه اروپاییان قرار گرفت. در همان زمان، امپراتوری بریتانیا تعدادی از افسران و ماموران سیاسی خود را با عنوان مسافر و جهانگرد، خاورشناس و باستان‌شناس برای بررسی و شناخت موقعیت سوق‌الجیشی به ایران اعزام کرد. گروته در تبیین اهداف مسافرت خود به ایران می‌نویسد: «محرک من در این سفر که مخارج آن توسط دولت تامین شده است، بیشتر مطالعات جغرافیایی و اقتصادی و تجاری بود.» علاوه بر تاثیر روابط خارجی بر تحولات اقتصادی کرمانشاهان در دوره قاجار، تجارت و بازرگانی، حضور زائران ایرانی در عتبات عالیات نقش بسیار مهمی در شکوفایی اقتصادی این ایالت داشتند؛ ضعف مالی تجار محلی، سبب شد تا بازرگانان سایر مناطق، سرمایه‌های خود را به این دیار سرازیر کنند و از فرصت پیش‌آمده به‌طور کامل بهره ببرند و به مرور زمان نقش اصلی را در اقتصاد و بازرگانی منطقه ایفا کنند.

بنا به گزارش ویلفرد: «تجار کلیمی در کرمانشاه به واسطه رابطه مستقیم با تجار بغدادی و به سبب حمایت دولت عثمانی از ایشان به سهولت کالاهای انگلیسی را از منچستر با نرخی حداقل در مقایسه با سایر تجار روانه این منطقه کرده و از این راه سود سرشاری کسب می‌کردند.» این روند موجب شد تا تعدادی از بازرگانان بغدادی، یهودی و کلدانی وارد کرمانشاه شوند. در اوایل قرن نوزدهم، جمعیت یهودیان در کرمانشاه به حدود ۱۴۰نفر می‌رسید که به صورتی متراکم در چهار کوچه باریک و پرپیچ وخم ساکن شدند. چنان‌که سفیر انگلستان گزارش کرده است؛ ۸۰درصد از تجارت کرمانشاه و همدان را تجار یهودی بر عهده داشتند.