بررسی آلودگی هوای شهر تهران در دهه آخر حکومت پهلوی دوم
مساله دیروز و امروز
تصویری از آلودگی هوا و ترافیک تهران در دهه 50 خورشیدی
اولین‌بار در سال۱۳۴۶ وزارت بهداری با مشورت و همکاری سازمان بهداشت جهانی وضعیت آلودگی هوای شهر تهران را مطالعه کرد و با استقرار چهار ایستگاه نمونه‌گیری به اندازه‌گیری آلاینده‌های هوا پرداخت. سیل خودروها در خیابان‌ها، معابر، کوچه‌ها و گذرگاه‌ها بر آلودگی هوا تاثیر مستقیم داشت. آنچه مشکل را بیشتر می‌کرد خودروهای کهنه و فرسوده‌ای بود که بر بار ترافیک و در نتیجه آلودگی هوا می‌افزود. این مقاله با استفاده از روش تحقیق تاریخی در پی پاسخ به این سوال اساسی است که دولت پهلوی برای حل آلودگی هوای شهر تهران چه اقداماتی کرد؟ و این اقدامات تا چه اندازه در حل این بحران موثر بود؟ یکی از تحقیقاتی که به موضوع این مقاله نزدیک است، کتاب حقوق آلودگی هوا نوشته علی مشهدی است. نویسنده این اثر حقوق آلودگی هوای ایران و فرانسه را با یکدیگر مقایسه کرده است. مقالهای هم از مهدی رفعتی‌پناه مهرآبادی با عنوان «تاثیر ساختار مطلقه شبه مدرن دولت پهلوی بر پیدایش بحران محیط زیستی در ایران (مطالعه موردی: آلودگی هوا) » به چاپ رسیده که نویسنده براساس یک مدل نهادی به نقد سیاست‌های دولت پهلوی در زمینه سیاست‌های محیط زیستی پرداخته است.
اهمیت توجه به مساله آلودگی هوا در دولت پهلوی دوم
آلودگی محیط زیست و بهویژه آلودگی هوا یکی از موضوعات جهانی به شمار می‌رود که از دیرباز نگاه سازمان‌های مختلف، از جمله سازمان ملل متحد را به خود جلب کرده است. انجام تحقیقات گسترده علمی، تشکیل کنفرانس‌های منطقه‌ای و جهانی و برانگیختن توجه عموم به خطرات انواع آلودگی‌های محیط زیست بخشی از این تلاش‌‌هاست. در ایران هم سازمان‌های مختلف، از جمله موسسه اطلاعات، جنبش‌هایی را برای مقابله با آلودگی محیط زیست تشکیل دادند.
در ماده ششم برنامه عمرانی پنجم
(۱۳۵۶-۱۳۵۲) حفاظت از محیط زیست مورد توجه قرار گرفت. برنامه محیط زیست مربوط به محیط فیزیکی انسان متشکل از آب و هوا و خاک بود و شامل سه قسمت اصلی حفاظت از محیط زیست، مبارزه با آلودگی‌‌ها و ترمیم خرابی‌های ناشی از توسعه می‌شد. طبق این برنامه هدف‌های تعیین‌شده برای حفظ محیط زیست از لحاظ آلودگی هوا» به این شرح زیر بودند: ۱- بررسی کامل منابع آلودگی هوا ٢- تعیین استانداردهای کیفیت هوا ٣- حفاظت از محیط زیست از لحاظ آلودگی هوا با همکاری سازمان‌های ذی‌صلاح ۴- تربیت پرسنل فنی مورد احتیاج در داخل و خارج از کشور ۵- استخدام کارشناسان خارجی ۶- کنترل و جلوگیری از فعالیت منابعی که سلامتی هوا را تهدید می‌کنند ۷- آموزش اجتماعی ۸- همکاری با کشورهای پیشرفته درباره مساله آلودگی هوا.
به‌طور کلی، برنامه پنجم در زمینه حفاظت از محیط زیست دو هدف کلی داشت: «الف. حفاظت، بهبود و بهسازی محیط زیست و پیشگیری و ممانعت از آلودگی‌‌ها و اقداماتی که موجب تخریب و بر هم خوردن تعادل و تناسب محیط زیست می‌شود. ب. تنظیم و اجرای برنامه‌های آموزشی برای تنویر و هدایت افکار عمومی در زمینه استفاده صحیح از طبیعت.» برای نیل به این هدف‌ها، بررسی مساله آلودگی هوا و علل آن و سپس طرح برنامه کار عملی و تفکیک وظایف دستگاه‌ها الزامی بود. البته اولین واکنش‌‌ها به آلودگی هوای پایتخت به اواخر دهه۱۳۲۰ برمی‌گردد. یکی از قوانینی که به نحوی با موضوع بهداشت هوا ربط داشت، آیین‌نامه شورای عالی بهداشت مصوب ۱۱/ ۰۲/ ۱۳۲۹ بود. ماده سیزدهم این آیین‌نامه وظیفه شورای عالی بهداشت را مطالعه و اظهارنظر درباره امور مهم مربوط به بهداشت عمومی از قبیل ۱. قوانین و آیین‌نامه‌های مربوط به بهداشت کودکان، کارخانه‌ها و کارگران و زندان ۲. قوانین و آیین‌نامه‌های مربوط به بهداشت ساختمان‌ها اعم از منازل مسکونی و اماکن عمومی و... بیان کرده بود.
اما اولین قانون برای مهار آلودگی به ۱۱ تیر ۱۳۳۴ (در ذیل ماده ۵۵ شهرداری) برمی‌گردد که مطابق آن شهرداری موظف بود از ایجاد و تاسیس اماکنی که ممکن است به هر شکلی موجب بروز مزاحمت برای ساکنان شوند یا مخالف اصول بهداشتی باشند، جلوگیری کند. همچنین مکلف بود از تاسیس کارخانه‌ها، کارگاه‌ها، گاراژهای عمومی و تعمیرگاه‌ها و دکان‌ها و همچنین مراکزی که مواد محترقه می‌سازند و اصطبل چهارپایان و مراکز دامداری و به‌طور کلی تمام مشاغل و کسب‌هایی که ایجاد مزاحمت و سر و صدا یا تولید دود می‌کنند یا باعث عفونت و تجمع حشرات و جانوران می‌شوند، جلوگیری کند و کوره‌های آجر و گچ و آهک‌پزی و خزینه گرمابه‌های عمومی را که مخالف بهداشت باشند، تخریب کند و با نظارت به وضع دودکش‌های اماکن و کارخانه‌ها و وسایل نقلیه دودزا از آلوده شدن هوای شهر جلوگیری کند و اگر تاسیسات مذکور قبل از تصویب این قانون به وجود آمده باشند آنها را تعطیل کند یا اگر لازم شود به خارج از شهر انتقال دهد.
اولین واکنش نشریات به معضل آلودگی هوای شهر تهران به ۲۷آبان۱۳۳۶ مربوط می‌شود که روزنامه اطلاعات مطلبی را در این مورد و دلایل آن منتشر کرد. از مهم‌ترین دلایل آلودگی هوای شهر تهران در این روزنامه آب و هوای متغیر و ناسالم، فراوانی ماشین‌های گوناگون متحرک و ثابت وجود کارخانه‌های گوناگون مخصوصا کارخانه‌های آجرسازی در جنوب شهر و تبدیل باغات و کشتزارها به ساختمان‌های بلند بیان شده بود. در سال۱۳۴۵ در دانشگاه تهران سمینار آلودگی هوا برگزار شد که رئوس مطالب آن بررسی علل آلودگی هوا، اثرات آلودگی هوا، سنجش آلودگی و روش‌های جلوگیری از آن بود. در این کنفرانس دکتر جهانشاه صالح، رئیس دانشگاه تهران، در باب تاریخچه مبارزه با آلودگی هوا در دنیا و ایران سخنرانی کرد. روزنامه اطلاعات در ۱۵ آذر ۱۳۴۵ در تیتر بزرگی با عنوان «دود تهران را تهدید می‌کند» این سمینار را انعکاس داد. در همین سال اولین کمیته مبارزه با آلودگی هوا در وزارت کشور با حضور عبدالرضا انصاری، وزیر کشور و نمایندگان مجلس سنا و شورای ملی و همچنین دکتر صالح و شهردار تهران برگزار شد.
در این جلسه شهردار تهران گفت برای برطرف کردن آلودگی شهر تهران، شهرداری تهران مشغول مذاکره با شرکت‌ها و خرید لوازم و ماشین‌‌آلات مکانیکی است تا نظافت شهر تهران با وسایل و جاروهای مکانیکی انجام شود. در سال ۱۳۴۵ «اداره بهداشت محیط کار و کنترل آلودگی هوا» در اداره کل مهندسی بهداشت تاسیس شد که می‌توان آن را اولین گام در مبارزه با آلودگی هوا دانست. اما مساله آلودگی هوا و هشدار درباره تهدید جان مردم در روزنامه‌های اواخر دهه۴۰ و اوایل دهه۵۰ بازتاب وسیعی پیدا کرد. در خردادماه سال۱۳۵۰ کمیسیون آلودگی محیط مجلس سنا، طی گزارشی ۱۷پیشنهاد کوتاه‌مدت و ۲۱پیشنهاد درازمدت به دولت تسلیم کرد. از مهم‌ترین پیشنهادهای کوتاه‌مدت می‌توان به این موارد اشاره کرد: منع عبور و مرور وسایل نقلیه موتوری که به علت نقص فنی و احتراق ناقص دود ایجاد می‌کنند، جلوگیری از صداهای ناهنجار مانند صدای ماشین‌‌ها و موتورسیکلت‌های بدون اگزوز، آسفالت کردن راه‌ها و کوچه‌های خاکی، تقسیم شهر تهران به مناطق مختلف از نظر آلودگی و ایجاد ایستگاه‌های مخصوص برای اندازه‌گیری آلودگی هوا پیگیری‌های مداوم نشریات و همچنین تلاش‌های نمایندگان، تهیه لایحه بهداشت هوا را در ۷ماده در سال۱۳۵۰ به دنبال داشت. اما متاسفانه این طرح به تصویب نرسید.
در خردادماه سال۱۳۵۰ با توجه به گسترش آلودگی هوای شهر تهران، سازمان برنامه از پروفسور آلایسن، کارشناس مسائل آلودگی هوا و رئیس دپارتمان مهندسی بهداشت دانشگاه استنفورد آمریکا دعوت می‌کند تا موضوع آلودگی هوای تهران را از نزدیک بررسی کند و ضمن ملاقات با مسوولان امر و بازدید از نقاط مختلف شهر، با کارشناسان ایرانی در تهیه طرح‌های لازم تبادل نظر کند و برای مبازره با آلودگی هوا پیشنهادهایی دهد. آلایسن تخریب کوره‌های آجرپزی و گچ و آهک و انتقال آنها به نقاط دور از پایتخت را اقدامی مهم و خوب توصیف می‌کند که از آلودگی هوای تهران به میزان قابل توجهی کاسته است. اما او این را کافی نمی‌داند و افزایش روز به روز تعداد خودروهای شخصی، اتوبوس‌‌ها و کامیون‌‌ها و همچنین گرم کردن اماکن مسکونی، ادارات و موسسات، گرمابه‌های عمومی و نانوایی‌‌ها را از منابع بزرگی آلودگی هوای تهران به‌شمار می‌رود.
از نظر پروفسور آلایسن، شرایط آب و هوایی تهران و موقعیت خاص جغرافیایی آن، آلودگی ناشی از صنایعی همانند کارخانه سیمان، ریخته گری، احتراق طبیعی مواد سوختنی و تولید نیروی برق مهم‌ترین مولدهای آلودگی هوای تهران محسوب می شوند. او راهکارهای مبارزه با آلودگی هوا را در چند برنامه خلاصه می‌کند؛ از جمله اجرای طرح‌ها و برنامه‌ها و تقسیم کارهای مختلف بین وزارتخانه‌ها و سازمان‌های ذی‌ربط، محاسبه و پیش‌بینی کیفیت هوا و میزان آلودگی آن، مقایسه اندازه‌گیری کیفیت هوای پیش‌بینی‌شده و هوای موجود و ایجاد جنگل‌های مصنوعی و اعمال سیاست موثر در استفاده از اراضی در همین زمان گزارش شونمن، مشاور سازمان بهداشت جهانی، نیز از وضعیت خطرناک هوای تهران حکایت دارد. شون من ضمن تاکید بر لزوم گسترش شبکه اندازه گیری آلودگی هوای شهر تهران، ضرورت تشکیل ایستگاه‌های اندازه گیری مجهز به دستگاه‌های اتوماتیک را تایید می‌کند. انجمن نفت ایران هم در اسفند ۱۳۵۰ سمپوزیوم آلودگی هوا را با شرکت و همکاری کارشناسان و صاحب‌نظران در تهران برگزار کرد.
یکی از هدف‌های اصلی تشکیل این سمپوزیوم، شناسایی سازمان‌ها و موسسات پژوهشی کشور بود که در مسائل مربوط به آلودگی هوا مطالعات و اقداماتی انجام داده بودند. در واقع هدف این سمپوزیوم ایجاد هماهنگی و همکاری بین سازمان‌های مختلف و تمرکز معلومات و امکانات آنها بر مبارزه با آلودگی هوا بود. در سال۱۳۵۱ به درخواست بازرسی شاهنشاهی کمیسیونی تشکیل شد که ماموریت یافت روی اتوبوس‌های دیزلی شهر تهران آزمایشهایی انجام دهد. مطابق گزارش نهایی کمیسیون، کاربرد گاز مایع به مقدار ۲۰درصد در تقلیل دود اتوبوس‌‌ها بسیار موثر بود. در ۲۸خردادماه ۱۳۵۳ مجلس شورای ملی قانون بهسازی محیط زیست را به تصویب رساند که به موجب آن وظیفه بهبود و بهسازی محیط زیست و پیشگیری و ممانعت از هر نوع آلودگی و اقدام مخربی که موجب برهم خوردن تعادل و تناسب محیط زیست شود و همچنین انجام همه امور مربوط به جانوران وحشی و آبزیان آب‌های داخلی بر عهده سازمان حفاظت از محیط زیست گذاشته شده بود.
یک سال بعد، یعنی در تیرماه سال۱۳۵۴، آیین نامه جلوگیری از آلودگی هوا به تصویب رسید. براساس بند ۸ ماده ۱ آن، مسوول آلودگی «عبارت از هر شخص حقیقی است که اداره یا تصدی کارخانه یا کارگاه را خواه برای خود و خواه به نمایندگی از طرف شخص یا اشخاص دیگر به عهده دارد یا شخصا عامل ایجاد آلودگی از طریق وسایل نقلیه موتوری یا منابع متفرقه است.» بخش دوم این آیین‌نامه هم به وسایل نقلیه موتوری اختصاص داشت. براساس ماده۱۹ این قانون به کار انداختن وسایل نقلیه موتوری که بیش از استانداردهای مقرر دود و آلوده‌کننده‌های دیگر وارد هوای آزاد می‌کنند، ممنوع است.» ماده۲۴ این قانون هم مقرر می‌داشت «هر وسیله نقلیه موتوری که به‌کار انداخته می‌شود باید گواهینامه مخصوص مبنی بر رعایت استانداردهای آلودگی هوا» داشته باشد. هشدار کارشناسان در باب آلودگی هوای تهران جدی گرفته نشد و برای رفع خلأ قانونی این معضل نیز هیچ اقدامی صورت نگرفت.
تنها همان‌طور که اشاره شد، در سال ۱۳۵۴ قانونی برای جلوگیری از آلودگی هوا به تصویب رسید که به گفته برخی از محققان روند صنعتی شدن کشور به سرعت رو به افزایش بود و این امر تبعات فراوان زیست محیطی داشت. هشدارها درباره معضل آلودگی هوای شهر تهران در سال۱۳۵۶ به اوج خود می‌رسد. در این سال روزنامه‌ها با درج تیترهایی هشدارآمیز مدام درباره آلودگی هوای تهران اخطار می‌دهند. دود ناشی از ماشین‌‌ها، کارخانه‌ها و صنایع خانگی باعث شده بود سطح آلودگی هوای شهر تهران به حالت خطرناک درآید. روزنامه اطلاعات در روز یکشنبه ۲۰آذر۱۳۵۶ در گزارشی عوامل آلودگی هوا را بررسی می‌کند و خواستار ایجاد جنبشی برای مبارزه با آلودگی محیط زیست می‌شود. تیتر «آلودگی هوای تهران به مرز خطر رسیده است»
در شماره ۷دی۱۳۵۶ روزنامه اطلاعات، مهم‌ترین مطالبی است که تا این مقطع در باب آلودگی هوا به چاپ رسیده بود. منشی‌زاده، رئیس اداره هواشناسی ضمن بیان این هشدار، آلودگی هوا را در محدوده شهر ری تا میدان سپه بیش از حد مجاز می‌داند و از شهردار تهران و دیگر مقامات مسوول تقاضا می‌کند برای پاکسازی محیط زیست تهران از خودروهای دودزا اقدام کنند که عامل اصلی این آلودگی هستند. او تاکید می‌کند که باید تردد خودروهای دودزا در محدوده خیابان‌های شهر ری تا میدان سپه در ساعات اولیه صبح و نیز در غروب کمتر شود. تیتری هم که در سال۱۳۵۷ روزنامه اطلاعات دیده می‌شود، نشان از آلودگی شدید شهر تهران در این دوره دارد. چند روز بعد هیات عالی جنبش مبارزه با آلودگی محیط زیست نیز میزان آلودگی را در چند شهر ایران بهویژه تهران بررسی می‌کند و ضمن تاکید بر اینکه تهران سال‌هاست از مرز خطر عبور کرده است، از کم‌توجهی مسوولان گلایه می‌کند. در این میان شهرداری تهران که قول مساعد داده بود راه‌‌حل هایی پیدا کند، جز اظهارنظر درباره اینکه مدیریت شهرداری باید عوض شود، کار دیگری انجام نمی‌دهد. این در حالی است که شهرداری و سازمان‌های زیر نظر آن در پاکسازی محیط زیست بیش از هر سازمان دیگری نقش و مسوولیت داشتند. هیات عالی جنبش مبارزه با آلودگی محیط زیست با توجه به آلودگی شدید هوای تهران، در جلسات متعدد بر عواقب نادیده‌انگاری این پدیده هشدار می‌داد.
در یکی از جلسات این جنبش که با حضور رئیس سازمان حفاظت از محیط زیست، معاون شهردار تهران و کارشناسان و نمایندگان سازمان‌هایی چون شرکت ملی نفت ایران، وزارت بهداری و بهزیستی، شرکت ملی گاز ایران و شرکت واحد اتوبوسرانی برگزار شد، بر این نکته تاکید شد که اقدامات مسوولان ذی‌ربط فقط در حد حرف بوده است. از این رو، روزنامه اطلاعات در تیتر خود از عبارت «آلودگی هوا: ۲۸ سال فقط حرف زده‌ایم» استفاده کرد و گفت ما هنوز فقط حرف می‌زنیم، آن هم در هوایی که به اذعان مسوولان آلودگی آن به مرز خطر رسیده است. در حقیقت نخستین حرف‌‌ها و گفت‌وگوها درباره آلودگی هوا به سال ۱۳۲۸ یعنی دوران نخست‌وزیری رزم‌آرا برمی‌گشت و در طی این مدت اقدام خاصی صورت نگرفته بود.
مقایسه آلودگی هوای تهران و کالیفرنیا و نحوه مواجهه مسوولان هر شهر با این پدیده انتقاد دیگری بود که این جنبش مطرح کرد. آمریکایی‌ها نخستین‌بار در سال۱۹۶۷ برابر با ۱۳۴۶ش درباره آلودگی هوا به‌طور جدی وارد بحث و عمل شدند، حال آنکه در ایران از سال‌‌ها دورتر درباره خودروهای دودزا و آلودگی هوا سخن گفته شده بود؛ بی آنکه کمترین نتیجه‌ای کسب شود. یکی از پیشنهادهایی که در جلسه فوق بر آن تاکید شد، استفاده از طرح ایالت کالیفرنیای آمریکا به‌عنوان «راه پیموده غرب در زمینه مبارزه با آلودگی هوا» بود. در طرح کالیفرنیا برای کنترل آلودگی هوا بر نقش خودروهای بنزین‌سوز در آلودگی هوا تاکید شده بود. بنابراین مسوولان کالیفرنیا ساخت خودروهایی را که موتور آنها منطبق با استانداردها نباشد، ممنوع کرده بودند. این هشدار رئیس اداره هواشناسی که اعلام کرده بود آلودگی هوای پایتخت به مرز خطر رسیده است، دیگر عادی تلقی می‌شد. روزنامه اطلاعات از قول یکی از پزشکان می‌نویسد: مسوولان پاکسازی محیط زمانی قبول می‌کنند که هوای تهران ناسالم و غیرقابل استنشاق است که مانند سال‌های شیوع وبا افراد، گروه گروه، در کوچه و خیابان دچار خفگی شوند که روزنامه آن را نوشدارو پس از مرگ سهراب می‌خواند.
