بندر انزلى: به روزگار فتحعلى‌شاه قاجار انزلى بندر رشت بوده است و کالاها در دو فرسخى به‌وسیله کشتى‌‌هاى کوچک یا قایق‌‌هایى که کرجى نامیده مى‌‌شدند به ساحل انتقال مى‌‌یافتند. خلیج انزلى محل امنى براى پهلو گرفتن کشتی‌‌ها و ماهى‌گیرى بوده و در این ناحیه نخستین بندر بازرگانى ایران و روسیه شکل گرفته و آن را به صورت شهرک و سپس یک‌بندر مهم درآورده است. انزلى امروز بندر اصلى ایران در دریاى مازندران است.  رابینو در سال ۱۳۳۱ ه.ق انزلى را به دو دلیل رو به پیشرفت مى‌داند. نخست اینکه کشتى‌‌هاى تجارى بخار روسى به این بندر مى‌آمدند و دیگر اینکه جاده انزلى به تهران در آن زمان ساخته شده بود.

بندر مشهدسر: به روزگار قاجار بندر مشهدسر (بابلسر) در مصب رودخانه بابل آن‌قدر کم آب بوده است که کشتى‌‌ها به ناچار در یک‌فرسخى ساحل مى‌ایستاده‌‌اند. همچنین در بندر انزلى، کشتى‌‌ها یک فرسخى یا دو فرسخى ساحل لنگر انداخته و اسباب و اموال و سرنشین خود را با کرجى به خشکى حمل‌ونقل مى‌کردند. ناصرالدین‌شاه به هنگام سفر به اروپا از بندر انزلى ضمن شرح سفر به کرجى‌ها و کشتى‌هاى کوچک بخارى اشاره مى‌‌کند که بار و مسافر را از انزلى به کشتى‌هاى بزرگ منتقل مى‌‌کردند. وى سرعت کشتى‌هاى کوچک بخار را سه فرسنگ در ساعت ذکر مى‌کند. بابلسر به‌دلیل جایگاه بندرى خود در گذشته مرکز بازرگانى مازندران به‌ویژه بابل بوده است و تجارت بابل با روسیه و آمد و رفت بازرگانان از این بندر انجام مى‌گرفت. رابینو در ۱۹۰۸ از بابلسر گذشته و آن را مهم‌ترین بندرگاه دانسته است.

بندر آشوراده: این بندر در شبه جزیره میانکاله واقع شده و در کنار بندر انزلى در غرب و بندر مشهدسر در سواحل میانى، سومین بندر مهم سواحل جنوبى دریاى مازندران است. این بندر در دوره‌هاى بعدى جاى خود را به بندر گز داده و سپس به‌دلیل پسروى آب دریا، بندر ترکمن جاى بنادر قبلى را گرفته است. در دوره تزار نیروهاى روسى این شبه‌جزیره را اشغال کرده و تاسیساتى در آن ایجاد کرده‌‌اند که امروزه نیز قابل مشاهده است. شناسایى کشتى تاریخى در سواحل زاغمرود که به فاصله یک کیلومترى شبه‌جزیره میانکاله و در نزدیکى بندر آشوراده کشف شده است می‌تواند نشان‌دهنده اهمیت این بندر باشد.تجارت دریایى بین بنادر ایرانى دریاى مازندران و بنادر روسى تزار در حاشیه رودخانه ولگا از دوره قاجار آغاز شده و کالاهاى روسى از طریق کشتی‌هاى بادبانى و بخار به بازارهاى ایرانى ارسال مى‌شد. بنادرى مانند بندر آستارا و بادکوبه (باکو) به‌عنوان بنادر واسط، ارتباط‌دهنده بنادر ایران به بنادر تزارى مانند بندر استراخان بود. کشف یک کشتى قاجارى در سواحل امیرآباد با محموله‌‌اى از کالاهاى تجارى روسى شامل ظروف آشپزخانه، بهترین یافته تاریخی زیر آب دریاى مازندران محسوب می‌‌شود که نشان‌دهنده تجارت دریایى بین روسیه تزار و ایران دوره قاجار است.

از مقاله‌‌ای به قلم حسین توفیقیان