شکلگیری نخستین انجمن بلدیه مشهد
در میان روحانیون مشهد هم مشروطه‌طلب بودند و هم طرفدار دولت و استبداد؛ ولی روی هم رفته اکثریت روحانیون شهر مشهد مشربی استبدادی داشتند و حتی همراهی برخی از آنان با مشروطیت بیشتر از روی اجبار افکار عمومی بود تا تمایل. به هر حال به نظر میرسید با ظهور مشروطیت آمال و آرزوهای مردم برای زندگی بهتر در پرتو نظارت نمایندگان مردم برآورده شده باشد. اما روند انقلاب مشروطیت نشان داد که برآوردن حوایج عمومی چنانکه روشنفکران و مترقیان می‌پنداشتند، با واقعیت فاصله زیادی داشت.
هرچند برخی‌ها از این موقعیت استفاده کرده و گلایه‌های خود را در روزنامه‌های آن دوره بازتاب دادند. به‌عنوان نمونه در شماره سوم روزنامه «بشارت» طی مکتوب شهری، نگارنده خواهان توجه بیشتر به فقرای شهر و برآوردن نیازهای اولیه آنان شده است.
از این رو یکی از مهم‌ترین عواملی که باعث ایجاد نهادهای مشروطه و به‌ویژه انجمن بلدیه شد، اعتراضات مداوم مردمی به نابسامانی اوضاع شهری بود؛ «مثلا در تاریخ ۱۴ محرم ۱۳۲۵کسبه ارض اقدس دکاکین خویش را بسته و در صحن و مسجد نشسته که ما را انجمنی لازم و مجلس کنکاشی واجب که شاید دردهای بی‌درمان بدرمان و سرهای سر شکسته بسامان رسد. جمیع شهرهای ایران هر کدام دارای مجلس معدلت و محفل مشورت‌اند الا مشهد مقدس که اساس دیانت به واسطه صاحب این بقعه مطهره برپاست. چرا ما دارای مجلس نباشیم که دردهای بی‌درمان خود را به درمان رسانیم و بزرگان مملکت را از اوضاع حالیه بلد مطلع‌سازیم.»
مشکلات عدیده شهری از جمله عدم نظافت خیابان‌‌ها و کوچه‌ها و نبود سازمانی که مجری تعادل نرخ ارزاق در بازار باشد، مردم را بیش از پیش رو به اعتراض می‌آورد. در کنار آن مشکلات عمده شهری به ناهنجاری اجتماعی دامن میزد.
مثلا در رابطه با عدم ثبات نرخ گوشت مردم را بیشتر به احتکار و دزدی می‌کشاند یا اوضاع نامناسب بافت شهری همچون کوچه‌های تنگ و باریک در کنار عدم رعایت بزرگان و مردم عادی در هدایت مال‌‌ها (چهارپایان) در این کوچه‌ها مسائل زیادی می‌‌آفرید جمع این مولفه‌ها زمینه‌های شکلگیری انجمن‌‌های مختلف شهر مشهد را به‌وجود آورد که عدم توجه به آن مسائل و مشکلاتی بی‌‌شماری را رقم میزد.
اطلاعات ما از انجمن بلدی مشهد همچون برخی مناطق دیگر بسیار اندک و محدود به کم و کیف نحوه برگزاری انتخابات است معیار انتخاب نامزدهای انجمن بلدی از روی انتخاب اشخاص معروف محلات مختلف بود در انتخابات دیگر همچون انتخابات مجلس شورای ملی و انجمن‌‌های ایالتی و ولایتی بر پایه انتخاب طبقات شش‌گانه نبود و مردم محل به دور از تفکیک طبقاتی به انتخاب فرد مورد نظر خود می‌پرداختند.
درباره محلات درگیر در انتخابات انجمن بلدی شهر مشهد خبر در خور توجهی در مکتوبات عصر مشروطه نیست، بلکه بیشتر محور نوشته‌ها بر پایه فرآیند شکلگیری انقلاب مشروطه است.
به‌هر حال با توجه به گزارش‌های پراکنده از منابع می‌توان چندین محل مهم شهر مشهد را درگیر در انتخابات پنداشت. مهم‌ترین کتابی که شرح کاملی از محلات شهر مشهد در سال‌های منتهی به مشروطیت می‌دهد، کتاب «مطلع الشمس» محمد حسن‌‌خان اعتمادالسلطنه است.
وی در این کتاب درباره محلات شهر مشهد می‌آورد: «شهر مشهد در این زمان شش محله بزرگ و ۱۰محله کوچک دارد. محلات بزرگ عبارت است از:
خیابان علیا و خیابان سفلی و سراب و چهارباغ و عیدگاه و نوقان و محلات کوچک محله پاچنار، محله ارک و محله سرسوق و محله سرحوضان و محله جدیدها و محله مروی‌‌ها و طپ تپ المحله و محله غیر شمارها که آن را کوچه سیاهان هم‌گویند و محله کشمیری‌ها و محله چاه نو است.
حرم مطهر و صحنین و مسجد گوهرشاد و سایر مساجد و مدارس و بازار و حمام و کاروانسراهایی که در بست مقدس واقع است داخل هیچ محله از محلات مزبور نیست و خود به نفسه در وسط آبادانی شهر واقع هستند.»
نخستین گزارش از روند تشکیل انجمن بلدی بازمی‌گردد به خبر روزنامه بشارت که خود دچار خبط شده و انجمن محلی را که به درخواست مردم قرار بود شکل بگیرد به انجمن بلدی تعبیر کرده است. در هر حال نخستین دغدغه‌های تشکیل انجمن بلدیه در اوایل رمضان ۱۳۲۵ از سوی انجمن معدلت رضوی بیان شد.
دستور تشکیل انجمن بلدی از طرف حکومت به‌وسیله عبدالحمید خان‌متین‌السلطنه به سمع و نظر انجمن ایالتی رسید. اعضای انجمن هم از شنیدن این پیام مشعوف شدند و متین‌السلطنه را در اجرای این امر به واسطه متمدن و قانون‌خواه بودن همراهی کردند.
انقلاب مشروطیت زمینه مشارکت عمومی توده مردم را در سامان‌دهی امور شهری فراهم آورد.
شهر مشهد به‌عنوان یکی از شهرهای بزرگ ایران بر طبق نظام‌نامه بلدی دارای ۳۰ نماینده شد که بیشترین آرای ماخوذه به نفع روحانیون و علمای شهرریخته شد.
از مقاله‌ای به قلم دکتر محمد بیطرفان
