تهران؛ از روستا تا شهر نمایی ازچال میدان

از لحاظ جغرافیایی و وضعیت آب و هوایی نیز در رابطه با تهران آن دوره می‌توان گفت، این شهر به منابع طبیعی آب اعم از چشمه یا رودخانه دسترسی نداشت، بلکه آب آن از طریق شهر ری و کوه‌های‌‌ شمالی‌‌ تامین‌‌ می‌‌شد. با این حال، گفته می‌شود، شهر تهران بسیار وسیع بود... و محل دلپذیری به شمار می‌رفت. در آنجا همه چیز نیک فراهم بود. از سویی وجود قنات‌های فراوان باعث آبادانی شهر شده بود. چنانچه کسانی چون اعتمادالسلطنه در توصیف ویژگی‌های طبیعی تهران نوشته است: «اغلب مسافران مسطور، اراضی تهران را حاصلخیز و دارای باغات میوه خوب نوشته‌اند.» علاوه بر این تهران به‌دلیل مجاورت با شهر ری یا به‌عنوان بخشی از این شهر، از رونق و وضعیت خاصی برخوردار بود؛ زیرا شهر ری نیز از کاریزهای پرآبی برخوردار بود که همین موضوع به شهر تهران اهمیت خاصی بخشیده و باعث شده بود آبادی‌های شهر فراوان و کشاورزی و باغداری پررونق باشد. به همین مناسبت شغل غالب مردم نیز در کنار سایر مشاغل کوچک، بیشتر کشاورزی و باغداری بود. البته این را نیز باید اضافه کرد که دلیل آقامحمدخان در انتخاب این شهر، جدای از ویژگی‌های طبیعی، در وهله اول اهمیت استراتژیک و دسترسی آسان‌تر به املاک و مقر طایفه خویش و نیز مراقبت داشتن روسیه، دشمن ایران بود.

تهران‌‌، پس‌‌از پایان‌‌ غائله‌‌ افغان‌‌ و آغاز سلطنت نادرشاه (۱۱۴۸) اهمیت‌‌ نظامی‌‌ یافت‌ ‌.توجه‌‌ نادرشاه‌‌ به‌‌ شهر به‌‌گونه‌‌ای‌‌ بود که‌‌ در ۱۱۵۲ به‌‌ فرزند خود، رضاقلی‌‌میرزا، فرمان‌‌ حکومت‌‌ تهران‌‌ را داد. در دوره کریمخان زند با وجود آنکه حرمخانه و عمارتی در شهر احداث شد و تصمیماتی برای انتخاب تهران به‌عنوان پایتخت صورت گرفت، اما در نهایت شیراز به‌عنوان پایتخت نظامی و سیاسی ارجحیت یافت. از این‌رو می‌توان گفت اهمیت سیاسی تهران با انتخاب آن به عنوان پایتخت قاجاریه نمود می‌یابد. همچنین از آنجا که بعد از انتخاب شیعه به‌عنوان دین رسمی، همراهی سیاسی دین و دولت در قالب مذهب شکل می‌گیرد، بنابراین روحانیون و نهادهای وابسته به مذهب همچون مساجد اهمیت خاصی داشتند. در رابطه با تهران قبل از قاجار می‌توان گفت تا آن زمان علمای تهران چندان در عرصه سیاست مشغول و یا مطرح نبودند، بلکه بعد از تاسیس قاجاریه به تدریج علما نیز وارد سیاست شدند.

ابرام جکسون، مورخ آمریکایی در سفرنامه‌اش نوشته است: «اگر نقشه‌‌ای از شهر تهران جلو رو می‌‌داشتیم از روی نقشه معلوم می‌‌شد که تهران تقریبا به شکل یک هشت ضلعی است و قلب شهر در شمال مرکز این هشت ضلعی محور قرار دارد. میدان عمده این قسمت از شهر میدان توپخانه نام دارد و آن پهنه چهار گوشی است که حدود ۲۷۰متر طول و ۱۳۷متر عرض دارد و ضلع بزرگ‌تر آن در امتداد شرقی- غربی و سطح آن با قلوه سنگ مفروش شده است. قسمت مرکزی این متوازی‌الاضلاع پهناور را حوض بزرگی فراگرفته که اطرافش را نرده آهنی کشیده‌‌اند و در اطراف آن توپ‌‌های چرخدار قدیمی را قطار کرده‌‌اند. منتهی‌الیه شرقی میدان عملا به ساختمان و زمین‌‌های بانک شاهی ایران اختصاص داده شده است که عمارت سفید معظمی است به سبک مختلط فرنگی و ایرانی و دروازه طاقدار طرف چپ آن به درون باغ مشایی باز می‌‌شود و در آنجا اعضای انگلیسی بانک در روزهای تعطیل به تنیس بازی می‌‌پردازند.» در جمع بندی کلی از وضعیت تهران در آستانه ورود قاجارها باید گفت که این شهر در ابتدا چهره‌ای کاملا طبیعی و روستایی داشت که بعد از تاسیس قاجاریه و برگزیده شدن آن به عنوان پایتخت، تغییر و با تاسیس بناها و ساختمان‌های جدید، به تدریج سایر نهادهای مهم سیاسی و مذهبی نیز ایجاد می‌شود. به این ترتیب با گذشت چند دهه از حکومت قاجارها، تهران از شکل روستایی به شهری بزرگ تبدیل شده و این تحول و عظیم شدن ادامه یافته است.

 

منبع: آبرا‌‌هام والنتاین ویلیامز جکسون سفرنامه جکسون (ایران در گذشته و حال) ترجمه منوچهر امیری و فریدون بدره‌‌ای تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۸۵