فترت سومین دوره قانون‌گذاری مجلس مشروطه
مجلس سوم پس از تشکیل ۷۹ جلسه، طی کمتر از یک سال (۱۱ ماه و نیم)، در ۲۹ ذی‌الحجه ۱۳۳۳ ق تعطیل شد. در این مدت هیچ‌گاه همه نمایندگان گرد نیامدند، انتخابات آذربایجان در پی مخالفت شعاع‌الدوله لغو شد و از دیگر حوزه‌های انتخابی نیز نمایندگانی به مجلس نیامده یا پراکنده و در مدتی کوتاه به ریاست حاج عباسقلی سهم‌الملک و میرزاحسین‌خان موتمن‌الملک در بهارستان حضور یافتند.
در این زمان هفت‌بار کابینه‌ها تغییر یافت. تزلزل نهاد دیوان‌سالاری به اندازه‌ای بود که رئیس‌الوزرایی، مرتب بین میرزاحسن‌خان مستوفی‌الممالک، میرزاحسن‌خان مشیرالدوله و عبدالمجید میرزا عین‌الدوله، رد و بدل می‌شد. در چنین شرایطی اوضاع درونی مجلس تا حد زیادی تحت‌تاثیر شرایط بیرون از بهارستان قرار داشت و نمایندگان نیز به همراه سایر رجال سیاسی با اندک احساس خطری از طرف قوای روسیه، که از سمت قزوین به تهران نزدیک می‌شدند، تصمیم به تعطیلی مجلس گرفتند. سرانجام نمایندگان تصمیم گرفتند مجلس را تعطیل کرده، از مقابل قشون روس که هر لحظه به تهران نزدیک‌تر می‌شد، به سوی قم حرکت کنند.
در آغاز این فترت، نمایندگانی از احزاب اعتدالی و هیات علمیه نیز با وساطت پرنس رویس، وزیر مختار آلمان، با دموکرات‌ها ائتلاف کرده و کمیته دفاع ملی را تشکیل دادند. سلیمان میرزا از حزب دموکرات، محمدصادق طباطبایی از اعتدالیون، سیدحسن مدرس از هیات علمیه و غلامعلی‌خان نظام‌السلطان از جناح بی‌طرف در این کمیته شرکت کردند. در دوازدهم صفر ۱۳۳۴ق، مجلس شورا با ترکیب تعدادی از نمایندگان که در تهران بودند- برخی رجال دولتی و مستوفی‌الممالک رئیس‌الوزرا و موتمن‌الملک رئیس مجلس- تنها برای یک روز، فترت را شکست و تشکیل جلسه داد که در پی آن، ارباب کیخسرو شاهرخ، قاسم‌خان صوراسرافیل و عدل‌الملک را برای مذاکره با نمایندگان به قم فرستادند، اما در پی تهاجم روس‌ها و نزدیک شدن آنها به قم، مهاجران به کاشان، اصفهان و کرمانشاه رفته و هر گونه امیدی برای بازگشایی دوباره مجلس از دست رفت. اگرچه مجلس سوم، فرجامی زود هنگام داشت؛ با این همه در عمر کوتاه این مجلس قوانین زیادی به تصویب رسید.
پس از تعطیلی مجلس، بزرگ‌ترین دوره فترت در نهاد قانون‌گذاری آغاز شد؛ دوره‌ای که پنج سال و هفت ماه و هشت روز تا افتتاح مجلس چهارم به طول انجامید. در این مدت اثرات شوم جنگ، باعث تعطیلی مجلس، تضعیف حکومت مرکزی، دخالت‌های ناروای بیگانگان در خاک میهن، ایجاد نا‌امنی داخلی، اختلال در امر حکومت، قدرت‌گیری خوانین برای ابقای حکومت خان‌خانی و رقابت ایالات مختلف و همچنین برخاستن زمزمه‌های حکومت‌های خودمختاری در خراسان، آذربایجان، خوزستان و گیلان شد. همزمان در روسیه، در پی انقلاب اکتبر ۱۹۱۷م، حکومت کمونیستی به جای سلطنت تزاری در عرصه سیاست جهانی ظهور کرد. نفوذ اندیشه‌های کمونیستی از این پس، در اوضاع داخلی ایران تاثیر گذاشت و ایران زیر بار قرض خسارات، ناشی از جنگ جهانی و اوضاع وخیم اقتصادی، رفت. انگلیس نیز با برخورداری از شرایط پیش آمده، قرارداد اوت ۱۹۱۹ م (مرداد ۱۲۹۸ش / ذی‌القعده ۱۳۲۷ق) را بر رئیس‌الوزرای وقت، میرزا حسن خان وثوق‌الدوله، تحمیل کرد. اگرچه کابینه وثوق‌الدوله بر اثر مخالفت همه جانبه مردم با این قرارداد سقوط کرد، اما در پی آن یکی از نمایندگان مجلس(دوره دوم)، به نام شیخ محمد خیابانی در آذربایجان، تلاش برای مقابله با سیاست‌های استعماری را آغاز کرد. اگرچه قیام خیابانی ناکام ماند (تابستان ۱۲۹۹ش) اما دوره جدیدی در فرجام تاریخ قاجاریه از همین زمان آغاز شد، به‌گونه‌ای‌که چند ماه بعد، درسوم اسفند ۱۲۹۹ش، برای تحقق قرارداد شکست خورده، کودتای سیاه روی داد و از آن پس زمزمه‌های تغییر سلطنت قاجاریه آغاز شد.
سومین دوره فترت، اگرچه نمایان‌گر نوعی سکوت سیاسی و اجتماعی در چهاردیواری باغ بهارستان بود، اما باغ و میدان بهارستان چندان هم از حوادث سیاسی جدا نماند. در این مدت، مردم گهگاه در بهارستان جمع می‌شدند و گذشته از میدان بهارستان، حیاط و باغ مجلس و حتی مسجد و مدرسه سپهسالار (ناصری) نیز محل آمدوشد مردم و گروه‌های مختلف سیاسی بود. گاهی نیز از سوی رجال سیاسی، عمارت مجلس برای تصمیم‌های مهم کشوری مورد استفاده قرار می‌گرفت و بنا به مناسبت‌ها، جشن‌هایی در عمارت مجلس برپا می‌شد. در این دوره ارباب کیخسرو و شاهرخ همچنان مسوول حفاظت و نگهداری مجلس بودند. گزارشی که وی در جلسه ۲۱ مجلس چهارم به نمایندگان ارائه کرد (۲۵ ذی‌الحجه ۱۳۳۹ق / ۷ شهریور ۱۳۰۰ش)، اگرچه در بردارنده اقدامات وی در دوران فترت در محافظت از مجلس است، اما هزینه‌های صرف شده در تعمیر عمارت بهارستان، مخارج اداره مباشرت مجلس و... را بیان می‌کند که شایان توجه است. برای نمونه بودجه یکساله ادارات و مباشرت مجلس (۱۲۹۵ ش / ۱۳۳۴ ق) که مبلغ بیست هزار و سیصد و شانزده تومان بوده است، شامل سه قسمت از هزینه‌های صرف شده برای اداره تقنینیه ۷۶۸۰ تومان، اداره مباشرت ۱۰۱۵۲ تومان و مخارج و مصارف عادی و ملبوس مستخدمین مجلس ۲۴۸۴ تومان بوده است.
ارباب کیخسرو به ذکر جزئیات هزینه‌هایی که بسیاری از آنها را خود پرداخته و برای دریافت این اعتبارات از دولت و مجلس، دوندگی‌های زیاد کرده است، می‌پردازد. در کنار این هزینه‌ها از مخارج لباس مستخدمان گرفته تا تعمیرات مجلس، حقوق کارگران و بنایان، هزینه‌های بنای چاپخانه و... صحبت به میان آمده است. جالب اینکه در همین ایام، عایدات باغ بهارستان درحدی بوده است که «معادل نصف حقوق ماهانه افراد و مستخدمین و انعام مستحفظین نظامی مجلس برای عید نوروز سال ۱۳۰۰ از محل عایدات باغ بهارستان» پرداخت شد.
در همین گزارش اشاره‌ای به مخارج ابنیه بهارستان شده، که مبلغ هشتاد و یک تومان و نه هزار و نهصد دینار، صرف تعمیرات شیروانی و دیوار بین باغ بهارستان و خانه عزیزالسلطان (عزیزیه) در ۱۲۹۵ش شده و چون گلخانه قصر باغ بهارستان مخروبه شده بود، در شهریور همین سال، ساخت گلخانه جدیدی آغاز شد. این گلخانه با مخارج ۴۹۶ تومان و ۶ هزار و ۱۳ شاهی از محل عایدات باغ بهارستان ساخته و در آذر ۱۲۹۵ تکمیل شد.
از مقاله‌ای به قلم دکتر حسن باستانی‌راد
