کاغذسازی در ایران
با اینکه کارگاه‌های کاغذسازی در جای‌جای سرزمین‌های اسلامی ساخته شد، کاغذ ایرانی همچنان بهترین کاغذ به‌شمار می‌رفت و بارها در کتاب‌های تاریخی از کاغذ سمرقندی و خراسانی سخن گفته شده است. برای نمونه، ابن‌ندیم از شش گونه کاغذ که در روزگار او رواج داشته، سخن گفته است: «کاغذ خراسانی را از کتان می‌ساختند و به قولی ساختن آن از زمان بنی‌امیه معمول شد و به قولی در عهد بنی‌عباس. برخی می‌گویند ساختن این نوع کاغذ قدیمی است و برخی آن را چیزی جدید می‌دانند. می‌گویند برخی از هنرمندانی که از چین به خراسان رفته بودند، آن را بر اساس کاغذ چینی ساختند و اما گونه‌های آن عبارتند از سلیمانی، طلحی، نوحی، فرعونی، جعفری و طاهری.» نام‌هایی که ابن‌ندیم برمی‌شمارد، نام کاغذسازان ماهر یا فرمانروایانی است که به ساختن کارخانه‌های کاغذسازی فرمان دادند که بیشتر آنها ایرانی هستند. کاغذ جعفری منسوب است به جعفر برمکی، کاغذ طاهری به طاهر دوم از فرمانروایان خراسان (دودمان طاهری)، کاغذ نوحی به نوح سامانی، از فرمانروایان سامانی، کاغذ طلحی به طلحه‌بن طاهر(از طاهریان)، کاغذ سلیمانی به سلیمان راشد، فرمانروای خراسان در زمان هارون‌الرشید، کاغذ فرعونی، که با بهترین پاپیروس مصری رقابت می‌کرده است و به‌نظر می‌رسد به همین دلیل به نام فرعونی شناخته شده است، اما سازنده آن مشخص نیست.
از دیگر کاغذهای شناخته‌شده آن زمان می‌توان کاغذ جیهانی، مامونی و منصوری را نام برد. کاغذ جیهانی به شهر جیهان در خراسان بزرگ، کاغذ مامونی به مامون عباسی و کاغذ منصوری به ابوالفضل منصور بن‌نصر بن‌عبدالرحیم از مردمان سمرقند، منسوب است.
کاغذ منصوری در تمام سرزمین‌های اسلامی شناخته شده است و شیوه ساختن این نوع کاغذ را تقلید می‌کنند. با این همه، شواهدی نیز در دست است که در دیگر سرزمین‌های اسلامی در شیوه ساختن کاغذ پیشرفت‌هایی رخ داده بود. چنان‌که ناصر خسرو، که در سال ۴۳۸ هجری/ ۱۰۴۷ میلادی از شهر طرابلس دیدن کرده بود، درباره کاغذی که در آنجا ساخته می‌شده است می‌گوید: «در نکویی و زیبایی مثل کاغذ سمرقند بلکه بهتر از آن است.»
نوآوری‌های جالب در بهبود ساختن کاغذ توسط ایرانیان
۱- آهار زدن به کاغذ: ایرانیان که در کار ساختن کاغذ پوستی(پارشمن) تجربه‌های زیادی داشتند کوشیدند آن تجربه‌ها را در ساختن کاغذ جدید نیز به‌کار گیرند. از این رو، به کاغذ نشاسته گندم می‌زدند که سطح کاغذ را برای نوشتن با جوهر مناسب‌تر می‌کرد.
۲- بهره‌گیری از آب‌دنگ: این دستگاه کوبه‌ای پتک‌مانند بود که با چرخاب به جنبش درمی‌آمد و از آن برای خرد کردن تکه‌های بزرگ چوب بهره می‌گرفتند. به گفته ابوریحان بیرونی، در سمرقند از پتک‌هایی استفاده می‌شد که با نیروی آب به‌کار می‌افتادند.
۳- بهره‌گیری از قالب خیزران: نوارهایی از چوپ خیزران را مانند حصیر به هم می‌بافتند و برگه‌های کاغذ خیس را برای آبکشی روی آن می‌گذاشتند و پس از اینکه آب آن گرفته شد درحالی‌که ورقه کاغذ هنوز مرطوب بود، آن را برمی‌داشتند. این کار به سازنده کاغذ امکان می‌داد به‌طور پیاپی ورقه‌های کاغذ را روی همان یک قالب آبکشی کند. پیش از آن، ورقه کاغذ را روی پارچه درشت‌بافی پهن می‌کردند، اما تا زمان خشک شدن ورقه کاغذ، نمی‌توانستند آن را از روی پارچه بردارند.
۴- بهبود کاغذ و بازیافت آن: افزودن موادی مانند بزرک(کتان)، پنبه و کهنه پاره‌های کتان به ترکیب کاغذ و همچنین بهره‌گیری از خرده‌پاره‌های کاغذ و پارچه‌های کهنه که در بهبود کاغذ سودمند بود و شیوه‌ای از بازیافت نیز بود.
۵- کاغذ رنگی: در برخی دست‌نوشته‌های نویسندگان مسلمان دستورهایی برای ساختن کاغذ به رنگ‌های قرمز، سبز، آبی، صورتی، زرد، پیازی و ارغوانی وجود دارد و حتی نوشته شده است که چگونه می‌توان کاری کرد که برگه‌های کاغذ کهنه و دیرین به‌نظر برسند.
تاریخچه صنعت کاغذسازى در ایران
آنچه از مدارک و مستندات تاریخى برمى‌آید، این است که کاغذسازى از قرن هفتم هجرى به بعد در ایران وجود داشته و گسترش یافته است. در ایران فعالیت کاغذسازی مدرن اولین بار با تاسیس کارخانه مقواسازی و با استفاده از کاغذهای باطله در سال ۱۳۱۳ شمسی در کرج شروع شد.
در سال ۱۳۲۶ هجرى شمسى شرکتى با سرمایه‌گذارى چند تن از جمله «حسن على حکمت»، «دکتر صلح‌دست» و «ژرژ عیسانیان» تاسیس شد که خوراک آن کاغذهاى باطله ادارات و سازمان‌ها و منطقه آن ورامین بود، اما بعد از ملى شدن صنعت نفت این تلاش ناموفق ماند. در سال ۱۳۴۴ اولین کارخانه کاغذسازى در هفت تپه خوزستان ایجاد شد و در ۱۳۴۶ شرکت کاغذ پارس تاسیس شد.
منبع: وبگاه کتابخانه مجلس شورای اسلامی
