مالکیت آب در کاشان

همان‌گونه که تحقیقات نشان می‌دهند در دوره قاجار املاک خرده‌مالکی بیشتر در حدود جنوب و جنوب غربی کویر مرکزی متمرکز بوده است، یعنی منطقه‌ای که از قم (منطقه‌ای که املاک آنجا بیشتر اربابی است) شروع می‌شده و از کاشان (که املاک مجاور و متصل به آن بیشتر به عمده مالکان تعلق دارد) و اردستان می‌گذشته (به استثنای نائین که بیشتر املاک آن در دست عمده مالکان بوده است) و به یزد می‌رسیده، پس از امتداد در جهت جنوب غربی و گذشتن از میان ناحیه کوهستانی کوه کرکس به میمه و مورچه خورت منتهی می‌شده است.

بنابراین، زمین‌ها و باغات زیاد این منطقه و آب مورد نیاز زارعان منطقه به جهت کشت و زرع و باغداری و عدم انطباق این دو با هم، تقسیم آب در این منطقه را در طول تاریخ این خطه به‌صورت نظام پیچیده‌ای از تقسیم‌بندی و جیره‌بندی آب درآورده است. بنابراین کمبود آب از یکسو و نظام خرده‌مالکی از سوی دیگر موجب پدید آمدن چنین نظامی از تقسیم‌بندی و مالکیت آب شده است. اساس این تقسیم‌بندی به‌صورت مدار گردش آب براساس سنجش زمانی سهم هر روستا و هر کشاورز در هر نوبت متبلور شده است. البته مدت زمانی این مدار گردش‌ها اغلب همانند نبوده است. زیرا با در نظر گرفتن طبیعت محل، مقدار حجم آب‌دهی قنوات و رودخانه، تعداد خانوار بهره‌گیر از منبع آب‌دهی، نوع کشت، وضع زمین و قوانین حاکم بر منطقه، نوبت‌بندی مدار گردش آب را به‌گونه‌ای ناهمانند درآورده که در عرف محلی به رسمیت شناخته شده است. در کل باید گفت که نظام آبیاری سنتی این منطقه در هر روستا به نحوی تنظیم شده و دارای چنان نظام پیچیده و منحصری بوده است که سکنه هر قریه در طول تاریخ براساس محیط جغرافیایی و شرایط اقلیمی خود رابطه‌هایی بین زندگی و طبیعت برقرار کرده‌اند.

 

از مقاله «نظام مالکیت آب در روزگار قاجاریه: مطالعه موردی کاشان و پیرامون»، نوشته داریوش رحمانیان، مهدی میرزایی