نگاهی به تلاش‌های صورت گرفته پیش از عصر ماشین بخار

ماشین مارلی

قبل از ماشین وات قوی‌ترین ماشین‌ها عبارت بودند از چرخ‌های بزرگی که با نیروی آب کار می‌کردند و به مدد آنها تلمبه‌هایی را که برای تهیه آب شهرها به‌کار می‌رفت به‌کار می‌انداختند. مثلا در شهر پاریس تا زمان سلطنت ‌هانری چهارم آب مشروب شهر از چند چشمه تامین می‌شد که عموما بر حسب زمان‌های متفاوت تعداد آنها کمتر از بیست بود و آب خود این چشمه‌ها نیز به‌وسیله قنوات و مجاری از نهرها انتقال داده می‌شد. در ابتدای قرن هفدهم آب این چشمه‌ها دیگر کفاف مصرف پاریس را نمی‌داد و شاه ناچار شد که تقدیم خدمت مکانیسینی از اهل فلامان به نام «ژان لنتلائر» را بپذیرد. این شخص پیشنهاد می‌کرد که آب رودخانه سن را به وسیله تلمبه‌ای که حرکت آن از چرخ متحرکی نتیجه می‌شد بالا بیاورد و این آب را در مخزنی جمع کند.

کاری که در نظر گرفته شده بود در سال ۱۶۰۸ پایان یافت. ماشین را در نزدیکی ساحل راست رودخانه سن و مجاور چشمه دوم پل جدید کار گذاشتند. این دستگاه بر پایه‌های چندی استوار شده بود و مزین به اشکال مفرغی و مطلایی بود که مسیح و سامری را در کنار چاه یعقوب نشان می‌داد. بدون تردید چشمه سامری کفاف عطش روزافزون اهالی پاریس را نداد زیرا در سال ۱۶۷۰ مقامات شهر پاریس نقشه دو تلمبه جدید را که یکی به‌وسیله دانیل ژولی و دیگری از سوی ژاک دمانس تقدیم شد، پذیرفتند. این دو تلمبه را روی پل نوتردام کار گذاشتند اما چون در همین اوقات تلمبه پل جدید به کلی خراب شد، باز هم گشایشی حاصل نشد و استفاده‌ای نصیب اهالی شهر نشد. خلاصه آنکه با وجود تعمیراتی که در تلمبه‌های مزبور به عمل آمد، در سال ۱۷۶۰ تمام چشمه‌های شهر پاریس، گرچه همه از لحاظ هنری ساختمان‌های زیبایی بودند، قطره‌ای آب پس نمی‌دادند. در این هنگام بود که تازه به فکر تلمبه‌های آتشی افتادند که در آن طرف دریای مانش شهرت بسیار به دست آورده بود و چنان که می‌دانیم پریه یکی از آنها را در شایو کار گذاشت.

تا این تاریخ حداکثر قدرت خاص ماشین مشهور مارلی بود که قبلا نیز از آن صحبت کردیم: واقعا که کولبر برای یافتن اهل فنی که بتواند مساله معضل آب‌های کاخ ورسای را حل کند، دچار زحمت شده بود. مساله در این بود که از آب رودخانه سن بردارند و در طول مسیری معادل ۱۲۰۰ متر آن را یکصد و پنجاه و پنج متر بالا برند و سپس از این نقطه به طرف باغ‌های کاخ سرازیر کنند. مسلما نکته‌ای که در این کار ایجاد وحشت می‌کرد، موضوع ۱۵۵ متر ارتفاع بوده است! در این اوقات وزیر مزبور شنید که گفت‌وگو از متخصص مشهوری است که در سال ۱۶۶۸ در ۱۳ کیلومتری ناحیه هویی در بلژیک برای کاخ کنت دومارشن کار مشابهی انجام داده است. این متخصص که به احتمال قوی از اعقاب اعراب بوده است، «رنه» نام داشت. کولبر او را به فرانسه احضار کرد و وی ابتدا یک دستگاه آزمایشی برای کاخ «سن ژرمن» ساخت و سپس در سال ۱۶۸۰ درصدد برآمد که منظور کولبر را انجام دهد و به‌کار پرداخت.

این شخص ابتدا در مارلی مقابل «لووه سین» سدی روی رودخانه سن ساخت و سپس یک سلسله چرخ‌های دوار کار گذاشت که نیروی آب را به کمک آنها دریافت کند. روی هم رفته ۱۴ چرخ که هر کدام ۱۲ متر قطر داشتند برپا ساخت و این ۱۴ چرخ ۲۲۱ تلمبه را که روی هم رفته ۶۰۰۰ متر مکعب آب در هر ۲۴ ساعت از رودخانه اخذ می‌کردند به‌کار می‌انداخت. روی هم رفته می‌توان گفت که سقوط آب در سد مارلی هزار اسب بخار انرژی تولید می‌کرد ولی قدرت ۲۲۱ تلمبه مزبور از ۲۰۰ اسب بخار متجاوز نبوده است.  مهندس فرانسوی چنان از عهده محاسبات خود خوب برآمد که در سال ۱۶۸۵ که دستگاه‌های مزبور شروع به‌کار کردند نه نتایجی که انتظار می‌رفت تقریبی بود و نه اغفال یا حیرتی از کار او حاصل شد. یک قرن پس از آن تاریخ هنوز تلمبه‌های مزبور کار می‌کردند و در هر ۲۴ ساعت ۲ هزار متر مکعب آب از رودخانه می‌گرفتند و فقط در سال ۱۸۱۹ بود که دستگاه را برچیدند و تلمبه آتشی جانشین آن ساختند.

دستگاه‌های عظیمی که در قرن هفدهم بنا کردند و برای ساختن آن حداقل ۲۰ کیلومتر الوار چوب در آب قرار دادند و فضایی عظیم را اشغال کردند، از لحاظ قدرت حتی بر ماشین‌های بخاری که به‌طور عادی از کارخانه‌های بیرمنگام خارج می‌شد، رجحان نداشت و حال آنکه ماشین‌های بخار مزبور هزاران بار ساده‌تر و آسان‌تر و کم‌خرج‌تر بودند و فضای ناچیزی را اشغال می‌کردند. در این مبارزه‌ای که ما بین آب و زغال ایجاد شده بود، ممتنع می‌نمود که فتح و ظفر نصیب زغال نباشد. این فتح و ظفر را می‌توان در عین حال پیروزی تمام مردم انگلستان دانست که کشورشان روی معدنی از زغال قرار گرفته بود و نیز می‌توان آن را پیروزی روش تولید با مقادیر زیاد و از روی نمونه‌های ثابت دانست که کشور فرانسه، که بیش از هر چیز علاقه‌مند به کیفیت تولید بود، مدت‌ها در مقابل آن روش قهر و آشتی پیش گرفت و بالاخره ناچار تسلیم شد.

برقراری قطعی ماشین بخار، در عین حال سند خاتمه انقلاب صنعتی را که در قرن قبل شروع شده بود، به‌طور قطع امضا می‌کرد. این برقراری توسعه صنایع بزرگ را بیش از پیش کامل می‌کرد و فواید و نتایج تمرکز اقتصادی را روشن می‌کرد و کارهای فردی را که سابقا پیشه‌وران در خانه خود انجام می‌دادند، محکوم می‌کرد. ماشین بخار دستگاهی بود گران‌قیمت و بنابراین شایسته می‌نمود که آن را با حداکثر بازده به‌کار اندازند و بنابراین حداکثر عده ممکن از ماشین‌های ابزار را آن هم با حداکثر دوره ممکن برای استفاده، به‌وسیله آن به حرکت درآورند. کارگاه‌های سابق به تدریج تبدیل به‌کارخانه‌هایی شدند که روز‌به روز وسعت می‌یافتند، تعداد کارگران در این کارخانه‌ها هر روز رو به افزایش می‌رفت و این کارگران را در حداکثر مدت ممکن در هر شبانه‌روز به‌کار واحدی مشغول می‌داشتند: بعد از انقلاب صنعتی و در نتیجه پیدایش آن انقلابی اجتماعی و اقتصادی درحال پیدایش بود.