نگاهی به کتاب میدان بهارستان
تجربه نووارگی در فضای شهری ایرانی
میدان بهارستان، اواخر دوره قاجار
این میدان اگر اولین فضای عمومی و مدنی در مفهوم مدرن آن نباشد، بی‌تردید یکی از مهم‌ترین فضاهای عمومی شهری ایران در سده اخیر (تا قبل از انقلاب اسلامی) بوده است. بررسی چگونگی پیدایش این میدان شهری، مکان تجربه نووارگی در سیاق فرهنگ ایرانی و نسبت آن با مکان و کالبدی که در آن فرصت بروز و ظهور یافته، مهم‌ترین دغدغه کتاب است. نویسندگان کتاب در پی دریافت یک فهم تاریخی از میدان بهارستان بوده‌اند و فهم تاریخی تعریف و شناختی از فضای شهری و شیوه سازماندهی آن به‌دست می‌دهد که فضا را در کلیتش می‌بیند؛ نه‌تنها کالبد بلکه محتوای آن را باز می‌شناسد و مدنیت آن را نشان می‌دهد؛ محتوایی که آن را به مکان تبدیل می‌کند، مکانی برای تماس، نمایش، ارتباط و اتصال. این رویکرد، نگارش تاریخ‌های جامع از شهر و فضاهای شهری را نفی نمی‌کند، بلکه به آن مدد می‌رساند و با استفاده از مطالعات فرهنگی و اجتماعی زمینه را برای نگارش تاریخ‌های جامع شهری فراهم می‌سازد.
کتاب حاضر ذیل مجموعه کتاب‌های «تهران‌پژوهی»، شماره ۳ قرار می‌گیرد که تهران را با تاریخ دیروز و امروزش و از مناظر فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و کالبدی مورد مطالعه قرار می‌دهد. کتاب شامل پیش‌گفتار، آغاز و پنج فصل است، در تمامی فصول چهار بخش با عناوین ویژگی‌های مکانی، ویژگی‌های کالبدی، ویژگی‌های کارکردی و ویژگی‌های فضایی گنجانده شده و به علاوه هر فصل دارای یک نتیجه‌گیری است. بررسی و تحلیل فضا و عناصر معماری پیرامون میدان بهارستان با توجه به روش تاریخ‌نگاری معماری شهری انجام گرفته است و در این تحقیقات اسناد تصویری اهمیتی دوچندان دارند. عکس‌هایی که در کتاب از آنها بهره گرفته شده در سال‌های آغازین قرن حاضر خورشیدی گرفته شده‌اند و در تحلیل وضعیت معماری شهری این فضای مدنی بسیار راهگشا هستند. در کتاب حاضر، تجربه نووارگی ایرانی از طریق بررسی تحول کالبدی – فضایی میدان بهارستان و تبدیل آن به مکانی شهری، به‌عنوان مهم‌ترین عرصه بروز و نمود این تجربه، کاوش شده است. از این‌رو مجموعه فضایی میدان بهارستان به‌عنوان اولین عرصه تبلور فضای عمومی شهری در معنای مدرن آن مطالعه شده است.
در این کتاب چگونگی تحول این فضا کاوش شده است؛ از محوطه‌ای به‌عنوان جلوخان باغ سلطنتی در بیرون شهر تهران در دهه‌های نخستین دولت قاجار تا فضایی برای مراسم آیینی؛ تبدیل آن به جلوخان نهاد تازه تاسیس قاجار، تا بر سر آوردن فضای شهری که متناسب با آرمان‌های نوپردازانه دولت پهلوی اول است و در نهایت، شکل‌گیری عرصه‌ای عمومی که نمایاننده فضای شهری در مفهوم مدرن در سال‌های ۱۳۲۰ و بعد از آن است. فصل اول که پیش‌درآمدی بر سایر بخش‌های کتاب است از آغاز ظهور جلوخان باغ نگارستان تا پایان دوره ناصرالدین شاه را دربر می‌گیرد؛ دوره‌ای که میدان ابتدا به‌صورت جلوخان باغی سلطنتی ظاهر می‌شود و در انتهای آن از باغ نگارستان چیزی باقی نمی‌ماند و میدان به عمارت بهارستان تحویل داده می‌شود. این دوره قصه پیدایش فضایی تفریحی در خارج از حصارهای شهر است که با ورود به حصارهای جدید شهر و تغییر موقعیت مکانی، سرنوشتی دیگرگون می‌یابد.
فصل دوم کتاب با عنوان «اوج» روایت ظهور فضایی شهری به مثابه اولین کانون حیات سیاسی – اجتماعی شهروندان در پی اولین انقلاب شهری ایرانی است. فضایی که در آن مسجد سپهسالار و عمارت بهارستان به مثابه کانون‌های مشروطه‌خواهی هویت می‌یابند و محیط پر جنب و جوش سال‌های آخر قرن سیزدهم هجری شمسی را در تهران رقم می‌زنند. فصل سوم با عنوان «سکوت» حکایت خاموشی است و غیاب حضور مردمان در شرایط حکومت رضاشاه. زمانه‌ای که ظواهر زندگی غربی ترویج می‌شود اما حضور مردم طلبیده نمی‌شود. مجلس دستگاهی فرمایشی است و نیازمند پشتیبانی مردم نیست. میدان در غیبت حضور مردم، به طلب آدابی متجددانه بر‌می‌آید و آرام می‌نشیند. فصل چهارم که «فراز» نام دارد به بیان دوران پرشور حیات سیاسی – اجتماعی جامعه ایران و تبلور آن در شوریدگی میدان بهارستان می‌پردازد.
نوگرایی تبلور یافته در کالبد میدان با ظهور پررنگ اولین عرصه عمومی «مدرن» همراه است. در فصل پنجم با عنوان «فرود» دوران خاموشی مجدد میدان در دوران حکومت مطلقه پهلوی دوم را بررسی کرده است. این دوره را می‌توان دوران سکوت میدان نیز نامید، سکوتی که با جابه‌جایی موقعیت شهری میدان، زوال کالبدی آن را به همراه دارد. برآیند بررسی‌های انجام شده در تمامی فصول کتاب شناختی است از ظهور یک میدان در شرایط گذار شهر ایرانی به دوران مدرن و معرفی چگونگی حیات اجتماعی در فضای شهری.
ارسال نظر