مناسبات شاه عباس و وزیرانش
مقام وزارت در ابتدا تحت‌الشعاع قدرت قزلباش قرار داشت، چنان که اولین وزیر شاه عباس، میرزا شاه ولی یا میرزا ابوالولی شیرازی به خواست و حمایت مرشد قلی خان به وزارت رسید. در زمان شاه عباس اول با از بین رفتن مقام وکالت، تنها مقام قدرتمند پس از شاه، اعتمادالدوله بود. وی رئیس تشکیلات گسترده دیوانسالاری بود. در دوران سلطنت شاه عباس اول هفت وزیر بر سرکار آمدند که در آن میان حاتم بیک اردوبادی (سال‌های ۱۰۱۹-۱۰۰۰ ق)، چهارمین وزیر شاه عباس اول، بیشترین دوران وزارت را سپری کرد؛ او تقریبا ۲۰ سال در راس امور اداری قرار داشت. به نظر می‌رسد اگرچه سازمان اداری شاه عباس اول که در راس آن وزیر اعظم قرار داشت، در اوج قدرت و استحکام خود از زمان تاسیس سلسله صفویه قرار داشت، ولی به‌واسطه اقتدار فراوان شخص پادشاه، وزیر، آزادی عمل چندانی نمی‌توانست داشته باشد.
شاه عباس فردی مقتدر و کاردان بود که برخلاف شاهان پس از خود، راسا به امور رسیدگی می‌کرد و طبعا اعمال وزیر را دقیقا تحت نظر داشت. اصلاحات پادشاه و استفاده از نیروی سوم سبب شکسته شدن انحصار قدرت قزلباش‌ها شد و انسجام و ثباتی در سازمان اداری حکومت صفوی ایجاد شد و در این میان وزیر اعظم از برترین جایگاه پس از شاه برخوردار بود. شاه صفوی با برخورداری از اختیارات بی‌حد و حصر از اقتداری روزافزون‌تر از آنچه در آن زمان مرسوم بود، برخوردار بود. این مطلق العنانی درصورتی که با تدبیر همراه نمی‌شد، می‌توانست برای وزیران مشکل آفرین باشد که نزدیک‌ترین افراد به شاه و پرمسوولیت‌ترین کارگزاران بودند. در مقابل در ایام تضعیف اقتدار شاه به لحاظ صغر سن یا بی‌کفایتی، تعادل لازم میان بخش‌های اساسی حکومت برقرار نمی‌شد و در این شرایط معمولا وزیر اعظم آماج توطئه درباریان، حکام ایالات و سران نظامی قرار می‌گرفت، چنان که عامل اصلی در قتل سارو تقی (وزیر شاه عباس دوم) عدم توجه و تعادل لازم به‌دلیل صغر سن و ضعف شاه بود.
در دوره شاه عباس اول به‌طورکلی وزرا با توجه به اقداماتی که شاه عباس انجام داده بود، دارای اختیارات زیادی شده بودند، اما با توجه به قدرت شاه عباس اول و انسجام امور در دست شاه آنان قدرت چندانی برای ابراز وجود نداشتند. در این دوره قدرت وزیران در محدوده امور خود از بقیه دوره‌ها بیشتر بود. با این حال، به‌نظر می‌رسد اقتدار وزیر اعظم در اواسط حکومت شاه عباس اول در درجه بالایی قرار داشت که وی عمدتا درگیر جنگ با عثمانی بود، زیرا که شاه عمده توجه خود را معطوف به امور نظامی کرد. به همین خاطر امور دیوانی در ذیل نظارت وزیر اعظم قرار داشت.
ارسال نظر