درآمد گمرک در دوره قاجار

در آمد اداره گمرک در اولین سال تاسیس (۱۲۷۷هـ ش) جمعا بالغ بر ۱۰ میلیون ریال بود که در سال ۱۳۳۸ هـ ش به بیش از ۹ میلیارد ریال افزایش یافت که این رقم برابر با یک‌سوم بودجه کل کشور بود. در قبال این درآمد هنگفت، هزینه اداری گمرک‌خانه در سال ۱۳۳۸ بالغ بر ۲۴۰ میلیون ریال، یعنی کمتر از ۳ درصد درآمد مذکور بود.

ترخیص کالا در دوره قاجاریه و وضع مالیه کشور به واسطه جنگ‌ها، مسافرت‌ها و ضعف پادشاهان رو به رکود گذاشت و با زحمات طاقت‌فرسای امیرکبیر گام‌های سودمندی برداشته شد و برای وصول، نگهداری و مصرف خزانه مقررات جدیدی وضع گردید. قبل از مشروطیت، شاهان تمام درآمدها و عواید کشور را دراختیار داشته و همه مخارج نیز به فرمان و تصویب آنها صورت می‌گرفت. در آن زمان مردم صاحب مجلس و پارلمان نبودند و شاه شخصی به نام وزیر دفتر (وزیر مالیه) را مامور می‌کرد تا بودجه کشور را تنظیم کند. در هر استان مسوول هر کتابچه در مرکز یک مستوفی بود. این مستوفیان عده‌ای کارمند داشتند که آنان را میرزا قلمدان می‌گفتند. رئیس مستوفی‌ها را مستوفی‌الممالک می‌نامیدند که همان وزیر مالیه بود.

با انقلاب مشروطه در سال ۱۲۸۵ اولین کابینه قانونی تشکیل شد و ناصرالملک به‌عنوان نخستین وزیر مالیه از مجلس شورای ملی رای اعتماد گرفت. ایشان با همان روال سابق ادامه کار داده و به دستور وی محل کنونی رادیو تهران که محل اداره گمرک بود به وزارت مالیه اختصاص یافت. در سال ۱۲۸۹ ادارات هفت‌گانه وزارت مالیه تصویب و تشکیل شد و مهم‌ترین ادارات در آن زمان خزانه‌داری کل، گمرک و وصول عایدات بود. پس از مدتی محل وزارت مالیه به پارک اتابک، محل کنونی سفارت شوروی سابق، انتقال یافت.

منبع: تاریخ اقتصادی ایران، چارلز عیسوی