موسسات کشورهای خارجی در ایران

موسسات فرهنگی، بهداشتی و درمانی که کشورهای خارجی در دوره قاجار ساخته‌اند، شامل مدرسه، مراکز درمانی و بهداشتی و دانشکده است. این موسسات را عمدتا هیات‌های مذهبی کشورهای فرانسه، انگلیس، آمریکا و روس ساخته‌اند و اغلب نیروهایشان نیز از طریق آنها تامین می‌شده است. طبق نظر الگود این هیات فرانسوی بود که بذر ساخت موسسات فرهنگی و انسان‌مدارانه را در ایران کاشتند. اولین مدرسه که از روش نوین تدریس در آن استفاده می‌شد مدرسه‌ای بود که جاستین پرکینز دو ماه پس از ورود به ارومیه دریکی از اتاق‌های خانه خود تاسیس کرد. این مدرسه روز ۱۸ ژانویه ۱۸۳۶ م با هفت دانش‌آموز گشایش یافت. همچنین اوژن بوره کشیش فرانسوی، کسی بود که اولین مدرسه نوین مختلط را که در آن شاگردان مسلمان و ارمنی در یک کلاس درس می‌خواندند، در ۱۶ ژوئن ۱۸۳۹ م در تبریز ساخت.

در آموزشکده‌های پزشکی، طب به روش نوین تدریس می‌شد. جکسون از کالج ارومیه که به وسیله اعضای هیات آمریکایی تاسیس شده و جایی بوده برای ارتقای تحصیلات پسران، یاد کرده و دکتر کاکران نیز مهم‌ترین وظیفه هر پزشک میسیونر را تربیت پزشکان دانسته است. دانشکده‌ها یا آموزشکده‌های دیگر عبارت بودند از: «آموزشگاه پرستاری ارومیه» تحت اداره دوشیزه ویلما پیز، آموزشگاه تعلیم پزشکی در همدان تحت نظارت الکساندر که در سنوات بعد توسط پزشکان میسیونر دیگر مانند هولمس، دکتر بلانش ویلسون ستد، دکتر جسی ویلسون، دکتر کلارا فیلدز مانسون و دکتر فانک ادامه یافت. تعدادی از مراکز بهداشتی و درمانی نیز در عصر قاجار به‌دست هیات‌های خارجی در ایران ساخته شدند که به برخی از آنها اشاره می‌شود: مدارس و بیمارستان‌های آمریکایی در شهرهای ارومیه، تبریز، رشت، همدان، تهران؛ مدارس و بیمارستان‌های انگلیسی در شهرهای تربت حیدریه، نصرت‌آباد (سیستان)، کرمانشاه و بوشهر؛ مراکز آموزشی درمانی روس‌ها در تهران، مشهد، تربت حیدریه، موسسه خیریه جلفای اصفهان و بیمارستان آمریکایی های تبریز که یکی از نخستین موسساتی بود که به تربیت دختران ایرانی برای پرستاری همت گماشت. با توجه به وضعیت اجتماعی -فرهنگی جامعه عصر قاجار، ساخت و راه‌اندازی چنین مراکز آموزشی، بهداشتی و درمانی توسط خارجی‌ها، تنش‌هایی را به‌دنبال داشته است، ولی گذشت زمان از تنش‌ها کاسته و جامعه آن روز ایران را در مسیر دریافت دستاوردهای تمدن (در اینجا طب نوین) قرار داده است. می‌توان گفت در همین مراکز و موسسات مقدمات برخی تغییرات رفتاری و فرهنگی پایه‌گذاری می‌شده است.

منبع: ولی‌الله قهرمانی‌اصل و دیگران، «نقش عوامل اجتماعی فرهنگی در گسترش طب نوین در ایران عصر قاجار»، پژوهشنامه تاریخ اجتماعی و اقتصادی، ۱۳۹۶.