اقتصاد در دوره سامانیان

اساسا، یکی از پیامدهایی که حکومت‌های زیر سلطه خلیفه داشتند، نابسامانی وضع اقتصادی بوده است؛ اما سامانیان همان‌طور که می‌دانیم، خود را از زیر بار سلطه کامل خلفای بغداد بیرون کشیده بودند؛ اگرچه ظاهرا وابسته آنان بودند و به همین سبب بود که دیگر مالیات‌ها، خراج‌ها و دیگر وصولی‌ها از مردم به‌صورت سابق به خزانه خلیفه سرازیر نمی‌شد، بلکه در حوزه قلمرو این حکومت‌های مستقل به مصرف می‌رسید که خواه‌ناخواه در وضعیت اقتصادی آنان تاثیر می‌گذاشت. این وضع حسن تاثیر دیگری نیز داشت و آن اینکه دربار خلفا که ولخرجی و بی‌نظمی هر روزه بنیه مالی آن را تضعیف می‌کرد؛ چون عواید ولایات را از دست می‌داد و آن غنایم سرشار هم که در آغاز فتوح عاید می‌شد، دیگر وجود نداشت، روزبه‌روز ناتوان‌تر می‌شد.

سامانیان به‌ویژه امیراسماعیل اگرچه بسی بیشتر از دیگر سلسله‌های ایران به خلیفه وفادار ماند و بر اثر آن طبعا سهم بیشتری از عواید دولتی را برای او می‌فرستاد، تاثیر استقلال سیاسی و مالی چنان چشمگیر بود که در عهد امیراسماعیل سامانی تغییراتی آشکار در وضع مردم پدید آمد. امیراسماعیل پس از غلبه بر علویان طبرستان، زمین‌های زراعتی و اموال غیرمنقول رعایا و ضعفایی را که در حاکمیت علویان به نحوی ازدست داده بودند، به آنان بازگرداند و فقط به گرفتن خراج به سود خزانه بسنده کرد. در اینجا شایسته است که از احمد سامانی فرزند اسد یاد کنیم که او مردی بسیار عادل، شریف و فسادناپذیر بود و بعد از ۳۰ سال حکومت روزی که مرد، چاکران او گرسنه ماندند که این نکته نشان‌دهنده آن است که اکثر امرای سامانی بیش از آنکه در بهبود اقتصاد خود و تبارشان کوشش کنند، برای بهتر شدن وضع اقتصاد جامعه می‌کوشیدند.

منبع: سیدمحمد نوع‌پسند، هیرو موسوی، «سیاست‌های اقتصادی نظام‌های حکومتی سامانی و غزنوی»، مجله تاریخ اجتماعی و اقتصادی.